Assistert befrukting

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: Science Photo Library

Assistert befrukting er ei samlenemning på ulike medisinske metodar som blir brukte for å befrukte eggceller som eit alternativ til unnfanging ved samleie. 10–15 prosent av alle norske par har vanskar med å få barn på vanleg måte, fordi ein av partane ikkje er befruktingsdyktig. Det kan til dømes vere at mannen har dårleg sædkvalitet, eller at kvinna har tette eggleiarar eller problem med eggløysinga. I slike tilfelle kan paret søkje om assistert befrukting.

60–70 prosent av para som gjennomgår assistert befrukting, lykkast med å få barn, men det er ingen garanti. I Noreg omfattar lovverket om assistert befrukting lesbiske og einslege kvinner i tillegg til kvinner i heterofile forhold.

Assistert befrukting kan òg nyttast viss familien til mor eller far har ein alvorleg arveleg sjukdom som dei ikkje ønskjer å føre vidare. I slike tilfelle er det mogleg å ta ein gentest av eit befrukta egg før det blir sett inn i livmora. Denne typen gentest kallar vi preimplantasjonstesting (PGT).

CC BY-NC

Bilete: Jochen Tack

Hormonbehandling av den blivande mora gir fleire modne egg på ein gong. Dette aukar sjansane for at eitt av egga ikkje inneheld det arvelege sjukdomsgenet. Ved å genteste fleire befrukta egg kan ein så velje ut det befrukta egget som er fri for sjukdomsgenet, utan at arvestoffet er endra. Det er dette egget som blir sett inn i livmora til kvinna. PGT blir ikkje utført i Noreg, men i spesielle tilfelle får norske par tilbod om PGT i utlandet i samarbeid med norske sjukehus.

CC BY-NC

Bilete: Kallestad, Gorm

PGT krev at kvinna gjennomgår ei hormonbehandling og eit lite kirurgisk inngrep for å hente ut egg, noko som inneber ei viss belastning. Dette er likevel mykje mindre belastande for kvinna enn å starte på eit svangerskap og så ta abort når fosteret har fått påvist ein sjukdom.

Ved bruk av PGT har vi i teorien moglegheit til å velje dei eigenskapane vi ønskjer at barnet vårt skal få. Vi kan nemleg teste fleire befrukta egg for dei gena vi er interesserte i, og basert på dette velje ut dei befrukta egga som har dei gena vi liker best. Moglegheita til å velje gen på eit ufødd barn opnar for mange diskusjonar om vanskelege spørsmål. For kvar skal grensene gå?

PGT er ein veleigna metode for å teste eitt eller to sjukdomsgen eller område på kromosoma som vi ikkje ønskjer at barnet skal arve. Viss det derimot er mange eigenskapar vi ønskjer å kontrollere, trengst det svært mange befrukta eggceller for at vi med rimeleg sannsyn skal finne ei eggcelle med dei eigenskapane vi ønskjer. Per i dag finst det ingen metode for å hauste så mange eggceller frå kvinna. PGT blir derfor berre brukt når det er snakk om ein alvorleg arveleg sjukdom som ein ikkje ønskjer å føre vidare.

Biologisk materiale kan frysast ned og takast vare på utan at materialet blir skada. Det gjeld òg sædceller og eggceller, som seinare kan tinast opp og befruktast. Dette kan ein gjere med overtalige eggceller etter assistert befrukting, med befrukta eggceller etter gjennomført PGT, for kvinner som har ein sjukdom som gjer dei infertile, eller for heilt friske personar.

CC BY-NC

Bilete: Jochen Tack

Kvinner er mest fruktbare i starten av 20-åra. I dag ventar fleire med å få barn, gjerne fordi dei tek høgare utdanning eller ønskjer stabil økonomi før dei får barn. Dette gjer at fruktbarheita hos kvinna blir redusert. Friske personar kan no fryse ned egg i ung fruktbar alder og hente dei fram når dei er klare for å få barn. Men er dette eigentleg ein fordel?

Mitokondriar blir ofte kalla energifabrikkane i cellene. Dei gjer nemleg energien i maten vi et, om til energi som kan brukast i cellene. Feil i mitokondriane kan føre til svært alvorlege sjukdommar, sidan dei rammar organ som krev mykje energi, til dømes hjarte, muskulatur og nervesystem. Det spesielle med mitokondriane er at vi berre arvar dei frå mor.

Ved bruk av assistert befrukting kan vi unngå overføring av arvelege mitokondriesjukdommar ved å bruke ein donor med friske mitokondriar. Då fjernar ein cellekjernen i donoreggcella og erstattar han med ein cellekjerne frå mor som tidlegare har blitt befrukta med sædceller frå far. Ein får då eit barn som er sett saman av tre ulike celler: eggcelle med mitokondriar frå donor, cellekjerne frå mor og sædcelle frå far. Fordi mitokondriane inneheld ein liten del DNA, vil barnet som blir fødd, ha DNA frå tre ulike personar og blir derfor kalla eit treforeldrebarn. Dette er førebels ikkje lov i Noreg.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-SA

Bilete: Camilla Øvstebø

Noreg var det første landet i verda som fekk ei lov om kunstig befrukting, og assistert befrukting blei tillate allereie i 1987. Då bioteknologilova kom i 1994, blei assistert befrukting ein viktig del av dette lovverket, og slik er det framleis. Heile bioteknologilova finn du hos Lovdata. Føresegnene om assistert befrukting står i kapittel 2.