Kva er ein DNA-profil?
Det er berre ein liten del av DNA-et vårt som inneheld gen, og som dermed gir oss informasjon om helsa vår og dei fysiske eigenskapane våre. Heile 95 % av DNA-et vårt består av område utan nokon kjend funksjon. I dette området av DNA-et finn vi ulike kombinasjonar av basar som blir gjentekne mange gonger etter kvarandre. Desse områda har fått namnet STR (Short Tandem Repeats), og det er STR-områda som blir brukte i rettsgenetiske analysar.
STR-områda er spesielt eigna for identifisering av personar, sidan talet på repetisjonar av kvart STR-område varierer frå person til person. Ettersom vi arvar halvparten av DNA-et frå mor og halvparten frå far, kan desse områda òg brukast til testing av nær slektskap, til dømes farskap og morskap.
For å få ein sikker analyse undersøkjer ein fleire STR-område samtidig. I ei biologisk sporprøve undersøkjer ein vanlegvis det repeterande mønsteret av 16 ulike STR-område pluss eit område som angir om personen er mann eller kvinne. Dette gir ein DNA-profil som består av ei talrekkje som er karakteristisk for den personen prøva kjem frå, også kalla eit DNA-fingeravtrykk. Ein DNA-profil gir ingen nyttig informasjon åleine. Han må samanliknast med andre DNA-profilar for å kunne seie oss noko.
Sidan denne typen DNA-analyse blir utført på område av DNA-et som ikkje inneheld gen, vil ikkje resultata av slike analysar gi informasjon om personlege eigenskapar som blodtype, hårfarge eller risiko for sjukdom.
Biologiske sporprøver
Kvar enkelt person (med unntak av einegga tvillingar) har eit unikt DNA som er likt i alle cellene i kroppen. DNA-analysar kan derfor utførast på mange typar prøvemateriale, til dømes blod, spytt, vev, sæd og hår. Men alle biologiske spor er ikkje like godt eigna. Nokre kan vere vanskelege å analysere fordi dei ofte inneheld ureinskapar som kan hemme DNA-analysen, eller dei kan innehalde øydelagt DNA. Urin, avføring og oppkast er ikkje spesielt eigna som sporprøver, sidan dei inneheld veldig lite DNA.
Lage ein DNA-profil
For å kunne analysere ein farskapstest eller ei sporprøve må vi først lage ein DNA-profil som vi kan samanlikne med andre DNA-profilar. Framgangsmåten består av fleire steg der vi tek i bruk ulike genteknologiske verktøy.
Først må vi reinse prøva: Vi må hente ut DNA-et frå cellekjernen og skilje det frå resten av prøvematerialet. Dette blir gjort på litt ulike måtar avhengig av kva prøvemateriale vi skal hente ut DNA frå. Når DNA-et er isolert frå prøva, bruker vi PCR (Polymerase Chain Reaction) til å lage mange kopiar av dei utvalde STR-områda frå DNA-et.
Elektroforese
Etter å ha kopiert opp dei utvalde STR-områda må vi skilje dei frå kvarandre, slik at vi kan analysere talet på repetisjonar. Til det bruker vi elektroforese, ein teknikk der ein ved hjelp av eit elektrisk felt kan skilje elektrisk lada partiklar frå kvarandre. DNA er negativt lada og blir derfor trekt mot den positive polen i det elektriske feltet. Når DNA-fragmenta får vandre gjennom eit porøst medium, vil dei bli skilde frå kvarandre basert på lengd. Korte DNA-fragment beveger seg raskt, mens lange DNA-fragment beveger seg tregare fordi dei møter meir motstand i mediet.
Sidan DNA-fragmenta er usynlege, tilset vi ein fargemarkør i kvart STR-område. Fargemarkøren og lengda på DNA-fragmenta blir lesne av og framstilte digitalt som toppar i eit diagram. Desse toppane viser då tal repetisjonar av kvart STR-område og dannar ein digital DNA-profil som kan samanliknast med andre DNA-profilar.
Analysere ein DNA-profil
Ved ein farskapstest vil DNA-profilen til barnet bli samanlikna med DNA-profilen til mora og den moglege faren. Ei sporprøve frå ein åstad vil gi ein DNA-profil som kan samanliknast med DNA-profilen til ein eller fleire mistenkte i saka.
Viss ein ikkje har mistenkte i ei sak, kan politiet samanlikne DNA-profilen med DNA-registeret sitt, eit arkiv med DNA-profilar. DNA-registeret består av tre delar:
- Identitetsregisteret inneheld DNA-profilar frå personar som er dømde til fengselsstraff eller samfunnsstraff.
- Sporregisteret inneheld DNA-profilar frå uoppklarte straffesaker.
- Etterforskingsregisteret inneheld DNA-profilar frå mistenkte som er kopla til ei pågåande etterforsking.
Relatert innhald
Nettside hos viten.no
Nettside hos oslo-universitetssykehus.no
Kjelder
Oslo Universitetssykehus (2019, 26. november). Rettsgenetikk. Henta 23. oktober 2020 frå https://oslo-universitetssykehus.no/fag-og-forskning/nasjonale-og-regionale-tjenester/rettsmedisinske-fag/rettsgenetikk
Bioteknologirådet (2020, 16. januar). DNA-analyser i etterforskning og rettsvesen. Henta 25. oktober 2020 frå https://www.bioteknologiradet.no/temaer/dna-analyser/