Frå stimuli til sanseinntrykk
Dei ulike sansecellene med reseptorane sine har svært ulik form og struktur, men dei fungerer nokså likt. For at sanseceller skal fungere som reseptorar, må dei kunne fange opp energi frå dei stimuliane som dei er berekna for. Fotoreseptorar må altså fange energien frå lys, og mekanoreseptorar kan til dømes vere spesialisert til å fange energi frå berøring.
Energien dei fangar opp, utløyser ein ionestraum som endrar membranpotensialet og utløyser ein nerveimpuls.
I huda har vi mekanoreseptorar der dei sensoriske aksona har ein type ionekanalar som opnar seg når overflatemembranen blir trykt inn.
Då strøymer det positive ion inn i aksonet som dermed blir depolarisert og skaper eit aksjonspotensial. Når depolariseringa når terskelen, vil dette utløyser ein nerveimpuls som blir formidla via ryggmergen til hjernen.
Jo meir overflatemembranen blir trykt inn, dess fleire ion strøymer inn. Dermed går det fleire nerveimpulsar som gir eit sterkare signal.
I det indre øyret finst det fleire typar mekanoreseptorar. Ein type har ciliar som blir bøygde av lydstimuli, mens ein annan type blir påverka av hovudrørsle (likevekt og balanse). Bøying av ciliane får ionekanalar til å opne seg slik at sansecellene blir depolariserte. Då blir transmitterstoff frigjort i synapsespalta og overfører signalet til høyrselsnervefibrar eller likevektsnervefibrane.
Formidling av informasjon til hjernen – type og intensitet
Sansecellene er spesialiserte og blir berre aktiverte av dei stimuliane dei er berekna for. I tillegg er det bestemde område av hjernen som får informasjonen frå kvar type sanseceller. Den subjektive opplevinga av sansepåverknadene blir altså bestemd i det området av hjernen som blir aktivert av signala. Til dømes vil signal frå kjemoreseptorar i nasen tolkast som lukt i eit bestemt område i hjernen.
Sanseceller overfører informasjon om både type stimuli og om styrken. Sterkare stimuli aktiverer fleire sanseceller og fører til gjentekne ladningsendringar (aksjonspotensial) som gir fleire nerveimpulsar med høgare frekvens.
Adaptasjon – filtrering av sansing
Når vi blir utsette for same stimuli i lang tid, vil vi etter kvart reagere mindre. Sanseceller som blir påverka av vedvarande stimuli, blir trøytte, og dei blir etter kvart mindre kjenslevare. Dermed sender dei færre impulsar til hjernen.
Dette blir kalla adaptasjon. Graden av adaptasjon varierer mykje for ulike typar sanseceller.
Tenk gjennom
Har du døme på ei lukt eller ein lyd som først fangar merksemda di, men som du etter kvart ikkje registrerer sjølv om det framleis er der?
Adaptasjon kan òg skje sentralt i behandlinga av signal i hjernen slik at konstante påverknader blir stengde ute frå medvitet.
Adaptasjon gjer at vi kan venne oss til sjølv den mest gjennomtrengande lukt, slik at vi ikkje lenger merkar ho. Eit anna døme er at vi ikkje merkar at kleda våre berører huda.
Denne forma for adaptasjon er ein føresetnad for at hjernen kan fungere og prioritere viktige signal. Utan adaptasjon ville hjernen bli bombardert av dei uviktige impulsane frå sanseorgana.
Oppgåve om sansar og omgrep
Kjelder
Colorado Community college system. (u.å.). 40. Nervous Sensory Functions. I Anatomy & Physiology. https://pressbooks.ccconline.org/bio106/chapter/nervous-sensory-functions
Jansen, J. K. S. & Glover, J. (2018, 6. september). Sansene. I Store norske leksikon. https://sml.snl.no/sansene
Walberg, F. og Åbro, A. (2020, 5. juli). Sanseorganer hos dyr. I Store norske leksikon. https://snl.no/sanseorganer_hos_dyr
Aarnes, H. (2003, oppdatert 2007/2012). Fysiologi hos dyr og mennesker. https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/zoologi/immun.pdf