Kva er ein diskurs?

Orda diskurs kan i daglegtalen brukast synonymt med "samtale". I samfunns- og språkvitskapen i dag blir diskursomgrepet som oftast brukt om tekst i kontekst. Det er denne tydinga av diskurs vi skal sjå nærare på her.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: NTB Scanpix, Science Photo Library

Diskursen seier noko om korleis vi tenkjer om eit tema

Diskurs er mønster i måten vi snakkar og skriv om verda på. Mønstera legg føringar på kva vi kan seie om noko, korleis vi snakkar om det, og kven som snakkar. Desse mønstera tvingar fram ein versjon av sanning eller røyndomsoppfatning framfor andre måtar å sjå verda på.

Nokre teoretikarar tek utgangspunkt i at diskursar også omfattar handlingar og objekt som er med på å skape meining.

Eit kvardagsleg omgrep som kan brukast for å forstå diskursomgrepet, er tankegang. I ein debatt om likestilling vil alle tekstar som tek for seg temaet, leggje føringar på korleis vi snakkar og tenkjer om det. I Noreg kan vi kanskje seie at tankegangen som pregar debatten om likestilling, er at kvinner og menn er likestilte.

Døme

Når ein prest i Den norske kyrkja ikkje vil jobbe saman med kvinnelege prestar, bryt han med føringane som diskursen legg på korleis vi tenkjer om likestilling i Noreg. Det skaper reaksjonar, noko du kan sjå eit døme på i artikkelen "Vikarprest kan få sparken om han ikkje vil jobbe med kvinner" på NRK.

For å skjøne kvifor det skaper slike reaksjonar, må du kjenne til diskursen om kvinner i kyrkja i Noreg. I dag er det ikkje lenger uvanleg at kvinner er prestar, og ei av årsakene til det er at Ingrid Bjerkås på 60-talet deltok i debatten med synspunkt som braut med eksisterande verdiar i diskursen på den tida.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: Aage Storløkken

Teksten både formar og blir forma av konteksten

Teoriar om diskurs peiker på at tekstar oppstår i ein bestemt kulturell og sosial kontekst, men tekstane kan også påverke desse kontekstane. Diskursane produserer kunnskap som formar den sosiale røyndommen.

Møter du til dømes berre tekstar om likestilling som har som haldning at kvinner og menn skal vere likestilte, blir du tvinga til å snakke og handle innanfor desse diskursane. Det skal mykje til at du bryt med all kunnskap og det du har lært før om emnet, når du bidreg til likestillingsdiskursen. Dermed blir mønstera gjentekne til dei blir så sterke at dei blir oppfatta som naturlege og objektive, som det vi kallar "common sense" eller tek for gitt.

Haldninga di til likestilling er mellom anna påverka av det du lærer på skulen. Skulen er ein viktig institusjon som formidlar haldningar som er nedsette i offisielle læreplanar. Måten skulen er organisert på, er forma av den rådande diskursen om likestilling, samtidig som han er med på å forsterke han. Fram til 70-80-talet var det til dømes vanleg at jentene hadde tekstil, mens gutane hadde sløyd.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: Natalya Danko

Men det er ikkje berre skulen som formar haldningane dine. Dei blir også påverka av alle tekstar som på ein eller annan måte framstiller kjønn, som bloggar, videoar og TV-seriar.

Diskursar endrar seg

Studerer du tekstar om likestilling i Noreg, og samanliknar dei med tekstar frå ei anna tid eller frå ein annan del av verda, vil du sjå at både tankegangen og tekstane om temaet er ulike.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-SA

Bilete: Egil Eikvil

Diskursane blir brukte av ulike grupper til å kjempe for sine interesser, og vi seier at det går føre seg diskursive kampar om kven sine røyndomsbilete som får dominere. Når ein diskurs har "vunne" denne kampen og vorte den dominerande måten å omtale verda på, seier vi at han får hegemoni. Det betyr at nokre kulturelle oppfatningar og verdiar får makt framfor andre. Diskursar kan bidra til å stadfeste maktrelasjonar, eller utfordre dei.

Dette betyr ikkje at diskursar handlar om synspunkt. Ein diskurs kan nemleg også innehalde motsetningsfylte utsegner som beveger seg innanfor den same ramma for kva som er naturleg og blir teke for gitt, kva som kan seiast, og kva som ikkje er akseptert.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: Berit Roald

Ideologiar

Ein viktig bakgrunn for maktkampen i samfunnet er ideologi. Dette er bestemde verdiar og førestillingar som er felles for ei gruppe menneske. Nokre ideologiar er eksplisitte, slik som liberalisme og sosialisme. Maktkampen mellom desse ser vi svært tydeleg i politikken, der høgre- og venstresida har kvar sin ideologiske ståstad. Andre ideologiar er ikkje like tydelege og formelt definerte. Individualisme, kollektivisme, feminisme og etnosentrisme er døme på slike (Svennevig, 2020).

CC BY-NC-SA

Bilete: Johner

Desse ideologiane kan vi finne igjen i måtar å beskrive røyndommen på. Ein feminist og ein anti-feminist vil velje ganske ulike ord for å beskrive eit fenomen som kjønnskvotering, til dømes. Samtidig vil begge aktørane leggje fram sitt syn som naturleg, og framheve svært ulike verdiar og sider ved saka.

Kritisk diskursanalyse kan avsløre ideologi og makt

Ideologien eller maktforholda som ligg bak diskursane, er ikkje alltid like lette å sjå fordi desse måtane å omtale røyndommen på verkar naturlege eller objektive. Derfor er målet med diskursanalysen å avsløre ideologiar og maktrelasjonar som ligg bak måtar å omtale verda på, slik at du kan ta stilling til dei.

Ved å studere konkrete tekstar og sjå på samfunnskonteksten dei oppstod i, kan vi avdekkje mønstera, eller tankegangen, som ligg til grunn for tekstane. Konteksten er alt det som gir orda meining, slik som situasjonen, institusjonen og kulturen teksten oppstod i.

Ei slik undersøking blir kalla diskursanalyse. Ho kan gjerast på mange ulike måtar, med fokus på ulike sider ved teksten og konteksten. I grove trekk handlar diskursanalyse om å analysere teksten slik du gjer i ein retorisk analyse, der språk og språkbruk er viktig. Analyse av ordval, metaforar, verdilading og til og med grammatiske trekk som aktive og passive verbformer kan seie noko om verdigrunnlaget for teksten.

I tillegg skal du sjå på den kulturelle og samfunnsmessige konteksten som ein tekst inngår i. Ein diskursanalyse går altså endå lengre i analysen av konteksten enn ein retorisk analyse gjer. Litt forenkla kan vi seie at ein diskursanalyse ser på kulturelle og sosiale faktorar som påverkar den retoriske situasjonen.

Korleis avgrense det du skal analysere?

Det er mange måtar å avgrense ein diskursanalyse på, men det enklaste kan vere å sjå på eit bestemt tema, og korleis det blir omtalt av bestemde aktørar.

Desse ulike diskursane kan overlappe kvarandre, dei kan ha ein sameksistens der dei ikkje er i konflikt med kvarandre, eller dei kan stå i skarp motsetning til kvarandre.

Når du tek for deg eit bestemt tema, omtalt av bestemde aktørar, har du definert det du skal analysere. Det er innanfor dette feltet du vil finne ulike diskursar. Dømet vi har brukt i denne artikkelen, er henta frå likestillingsdiskursen. Du kan då til dømes skilje ut og sjå spesielt på diskursen knytt til kvinner i mannsdominerte yrke.

Fairclough, N. (1993). Critical Discourse Analysis and the Marketization of Public Discourse: The Universities. Discourse and Society 4(2), 133–168.

Svennevig, J. (2020). Språklig samhandling: Innføring i kommunikasjonsteori og diskursanalyse. Cappelen Damm akademisk.