Eteforstyrringar

Anoreksi (anorexia nervosa) blir kjenneteikna av at ein er alvorleg undervektig, og at ein set grenser for kva og kor mykje ein et.

Personar med anoreksi opplever ofte ei intens frykt for å legge på seg. Mange føler at kroppen er stor og tjukk, sjølv om ein har ei vekt langt under normalen. Det er vanleg å nekte for både at ein er undervektig, og dei medisinske konsekvensane av tilstanden.

Anoreksi viser seg ofte ved at etevanar og haldninga til mat generelt blir endra. Ein vil gjerne berre ha eit innskrenka utval matsortar og ofte velje å ete slankekost og små måltid. Mange har ei intens svoltkjensle og er opptekne av mat. Nokon tilfredsstiller ei kjensle av indre uro gjennom fysisk aktivitet. Dette vil gjerne føre til overdriven trening, som aukar stoffskiftet og tarmrørsla og fører til ytterlegare vekttap.

Bulimi (bulimia nervosa) er kjenneteikna av gjentekne episodar av overeting. I løpet av kort tid et ein mykje meir mat enn det andre ville ha ete i same situasjon. Etter overetinga følger handlingar for å kompensere for det store matinntaket og unngå vektauke.

Den mest vanlege kompensatoriske åtferda er oppkast, men ein kan òg misbruke avføringstablettar, gjennomføre fasteperiodar eller overdrive trening.

Personar med bulimi er ofte normalvektige. For omgivnadene kan derfor bulimi vere vanskelegare å oppdage enn anoreksi.

Overetingsliding kjem til uttrykk på ulike måtar. For nokre kan lidinga vere prega av at ein smået gjennom heile dagen, for andre kan det innebere sjeldnare episodar med store matinntak. Felles er at ein et for å regulere kjensler. Dette kan vere alle typar kjensler, men overetinga skjer oftast når ein er åleine og har kjensler som er vanskelege.

Mange kan oppleve at dei går inn i ein negativ spiral der skamma over overetinga blir døyvd av ytterlegare overeting.

Rundt tre prosent av den norske befolkninga lid av overetingsliding, og det gjer sjukdommen til den vanlegaste eteforstyrringa, meir enn dobbelt så vanleg som anoreksi og bulimi.

Overetingsliding kan ramme både normal- og overvektige personar, men studiar viser ein tydeleg høgare førekomst blant dei sistnemnde. Så mange som 20–30 prosent av menneske med BMI over 27 og 40 prosent av menneske med fedme kan passe kriterium for overetingsliding.

Sjølv om overetingsliding er den vanlegaste eteforstyrringsdiagnosen å ha, er det den diagnosen færrast kjenner til. Diagnosane anoreksi og bulimi har fått langt meir merksemd, sjølv om dei er mindre utbreidde.

EDNOS (Eating Disorder Not Otherwise Specified), eller uspesifisert eteforstyrring på norsk, er ei fjerde diagnoseform innan diagnosesystemet for eteforstyrringar.

Uspesifisert eteforstyrring er ein diagnose som blir brukt når ein person er betydeleg plaga av ei eteforstyrring, men manglar eitt eller fleire nødvendige symptom for å oppfylle diagnosekriteria til anoreksi, bulimi eller overetingsliding, eller dersom symptoma på ulike måtar er atypiske.

Dei som lid av uspesifiserte eteforstyrringar, kan ha nokre symptom frå ein eller fleire av dei overnemnde eteforstyrringane, utan at dei har det komplette symptombiletet. Til dømes kan ein ha mange av symptoma på anoreksi, men ha periodar med overeting, slik at vekta er høgare enn det ein ser hos dei med anoreksi.

Personar med uspesifiserte eteforstyrringar kan ha like høg grad av nedsett livskvalitet og fysiske komplikasjonar som andre med eteforstyrringar. Det er derfor viktig å søke hjelp for tilstanden.

Dei seinare åra har fokus på sunnheit og trening auka. I lys av dette blir det stadig snakka meir om sunnheits- og treningsmaniske lidingar som ortoreksi og megareksi. Desse tilstandane har ikkje eigne diagnosar, men vil komme innunder uspesifiserte eteforstyrringar.

Megareksi vart tidlegare òg kalla mannsoreksi, noko som refererer til at denne tilstanden hyppigast finst blant menn. Det er likevel viktig å understreke at kvinner òg kan utvikle megareksi. Ein med megareksi er driven av å bygge musklar og å bli større – så langt at det blir sjukeleg. Trass i vektauke og auke i muskelstyrke vil ein aldri kjenne seg god nok, eller sterk nok. Tankar rundt vekt, trening og kosthald blir dominerande og overskygger andre livsområde som venner, familie, jobb og studium.

Til liks med andre eteforstyrringar kjem megareksi av låg sjølvkjensle og eigenverdi. Ein kan ha byrja med eit ønske om å gjere noko godt for seg sjølv – eit ønske om å bli sterkare og "sunnare" før det vart altoppslukande. Eller det kan ha byrja som ein meistringsstrategi – for å døyve vanskelege tankar og kjensler.

Megareksi kan ofte sjåast gjennom overdriven trening – fleire timar for dagen og gjerne fleire gonger for dagen. Ein trener primært styrke, ofte kombinert med eit strengt kosthaldsregime som består av lite feitt og mykje protein. Ein er svært lite fleksibel når det gjeld å justere eigne planar om mat og trening. Som eit resultat av dette kan ein bli unnvikande med tanke på sosiale arrangement eller samkomer som utfordrar den rigide tankegangen ein har. Ein del av dei med megareksi byrjar på kunstige framstilte hormon som anabole steroid for å fremme vekst, men det er viktig å understreke at dette ikkje gjeld alle.

Dei seinare åra har fokus på sunnheit og trening auka. I lys av dette blir det stadig snakka meir om sunnheits- og treningsmaniske lidingar som ortoreksi og megareksi. Desse tilstandane har ikkje eigne diagnosar, men vil komme innunder uspesifiserte eteforstyrringar

Omgrepet ortoreksi beskriv ein mani for sunnheit. Termen er henta frå greske orthos, som betyr "rett" eller "korrekt", og har mange av dei same karaktertrekka som anoreksi. Ortoreksi er definert som "en usunn besettelse av å spise sunn mat" (ROS – Rådgivning om spiseforstyrrelser, u.å.). Ortoreksi er i dag ikkje ein eigen diagnose, men har dei seinare åra vore eit mykje omtalt tema. Det eksisterer lite tilgjengeleg dokumentasjon, noko som tenkeleg kan komme av at omgrepet er relativt nytt, og at det ikkje finst nokon universell akseptert definisjon eller valide diagnostiske kriterium.

Ortoreksi er eit negativt, kjenslemessig og sjølvskadande forhold til mat som involverer eit gradvis krympande univers av matvarer ein sjølv ser på som lovleg å ete. Andre dimensjonar eller arenaer i livet får gradvis mindre plass, og tankar rundt sunn og rein mat blir eit sentralt tema gjennom heile dagen – ein måte å handtere vanskelege tankar og kjensler på, og den primære kjelda til sjølvtillit, eigenverdi og kjensle av meining.