Hopp til innhald
Fagartikkel

Kart – eit nyttig verktøy

Kart er eit av dei viktigaste verktøya til geografen. Vi omgir oss med ulike typar kart, og mange bruker kartverktøy dagleg. Kva er eit kart? Gjer deg kjend med topografiske og tematiske kart og korleis vi bruker dei i geografifaget.
Verdskart der ulike land er gitt farge på ein skala frå lys til mørk etter kor stor bananproduksjon dei hadde i 2022. Nokre døme frå illustrasjonen: Kina og India er markerte med ein mørk raudfarge som indikerer stor bananproduksjon. Tyskland er markert med ein lys farge som indikerer liten produksjon. Nokre land, som Canada og Noreg, er markerte med skraverte linjer på kvit bakgrunn som indikerer at det ikkje finst data frå desse landa. Illustrasjon.
Kva informasjon gir dette kartet? Når er det nyttig å bruke kart for å dele informasjon?

Kort oppsummert

  • Kart er ein forenkla og forminska versjon av verkelegheita sett rett ovanfrå.

  • Topografiske kart viser terrenget og det du kan sjå i landskapet.

  • Tematiske kart bruker fargar og symbol til å vise eitt eller fleire tema.

Kva er eit kart?

Eit kart er ei forenkla attgiving av eit område ved hjelp av representasjonar. Representasjonar er ulike symbol, teikn eller fargar. Ein veg kan representerast med ein raud strek, eit vatn med eit blått område og ein fjelltopp med eit kryss.

Mykje informasjon er på eit eller anna vis knytt til ein stad. Ofte blir det enklare å forstå informasjonen om han blir presentert på eit kart. Det kan til dømes vere lettare å forstå kvar vi finn dei ulike klimasonene, dersom vi får dei presenterte på eit kart, og det er ofte enklare å finne vegen ved hjelp av eit kart enn gjennom ei skriftleg beskriving av vegen.

Kjenneteikn ved kart

Formålet med eit kart og kva det skal brukast til, avgjer kva som er med i kartet. Dei viktigaste kjenneteikna på eit kart er desse (Mikkelsen, 2022):

Forenkling
Eit kart er alltid ei forenkling av verkelegheita ved hjelp av ulike typar symbol og fargar. Ein veg kan vere ein strek, skog er markert med grønfarge, og ein fjelltopp kan vere eit kryss.
Forminskning
Kartet er alltid forminska i forhold til verkelegheita. I digitale kart kan du justere forminskinga, mens papirkart har ei bestemd forminsking.
Fugleperspektiv
Eit kart er området sett rett ovanfrå.
Mot nord
Alle kart er i utgangspunktet orienterte mot nord. Det betyr at oppover på kartet er nord, nedover er sør, høgre er aust, og venstre er vest. I digitale kart kan du ofte snu på kartet og til dømes orientere kartet i den retninga du beveger deg i.

Karttypar i geografifaget

I geografifaget deler vi kart inn i topografiske og tematiske kart. Topografiske kart er laga for at vi skal finne fram eller få oversikt over terrenget. Tematiske kart er laga for å vise eller forklare eit bestemt tema.

Topografiske kart

Topografiske kart gir ei oversikt over det du kan sjå i landskapet. Du får vite kor bratt terrenget er, og kvar du finn naturlege element som skog, myr og fjell. Dette blir vist ved hjelp av ulike symbol og fargar. I tillegg er det med menneskeskapte element som veg, stiar, hus og bruer.

Topografiske kart blir først og fremst brukte til å få oversikt og finne fram. I tillegg blir topografiske kart brukte som bakgrunn for tematiske kart. På den måten blir det enklare for oss å forstå det tematiske kartet. Her ser du døme på ulike topografiske kart:

Møysalen nasjonalpark

Utsnitt av topografisk kart over Møysalen nasjonalpark med grøne og grå område, blå vatn, høgdekurver og skuggar som får fram høgdeforskjellane. Illustrasjon.

Sognefjellet

Topografisk kart over eit fjellområde. Isbreen Fannaråkbreen, andre mindre isbrear, vatn og dalar er med på kartet. Illustrasjon.

Himalaya

Utsnitt av topografisk kart over delar av Himalaya. Utsnittet viser at Himalaya strekker seg over Nepal og omkringliggande land. Skuggelegginga viser at fjella i Himalaya er høgare enn andre fjell i området. Illustrasjon.

Ervik i Stad kommune

Utstnitt av topografisk kart over tettstaden Ervik, som ligg inst i ei vik, og som elles er omkransa av innsjøar, myrområde og fjell. Illustrasjon.

Korleis lese eit topografisk kart?

Du må forstå informasjonen eit kart viser, for å kunne bruke han til noko. Derfor har kart ulike symbol eller teikn. Eit godt kart er lett å forstå. Samtidig krev det litt trening for å kunne lese eit kart raskt.

Teiknforklaring

Teiknforklaringa gir ei oversikt over kva dei ulike fargane og symbola i kartet står for. Dersom du er usikker på kva ein farge eller eit symbol viser, kan du sjekke i teiknforklaringa. Biletet viser eit orienteringskart med teiknforklaring.

Kart med teikn, symbol og ulike fargar. Til venstre på kartet er det ei liste med symbol og teiknforklaringar. Foto.

Målestokk

Målestokken fortel kor mykje kartet er forminska. 1 : 50 000 betyr at 1 centimeter på kartet er 50 000 centimeter i verkelegheita, eller 500 meter. Digitale kart har ofte ei målestokklinje nedst.

Nærbilete av ei side i ei kartbok. Sida har overskrifta Jotunheimen. Under står det målestokk 1 til 50000. I utkanten av biletet er det eit topografisk kart med høgdekotar og andre linjer. Foto.

Høgdekotar

Topografiske kart har høgdekotar (òg kalla høgdekurver). Dette er ofte brune strekar på kartet, og kvar strek markerer ei bestemd høgde. Ved hjelp av høgdekotane kan ein sjå kor bratt eller slakt terrenget er.

Utsnitt frå topografisk kart over Gråhøgda og nærliggande område. Høgdekotane ligg tettare og tettare saman jo meir dei nærmar seg toppen av Gråhøgda. Illustrasjon.

Ekvidistanse

Ekvidistansen fortel oss kor mange høgdemeter det er mellom to høgdekotar. Kva er ekvidistansen på dette kartet? Tips: Dei brune tala gir informasjon om kor høgt over havet kvar av dei litt tjukkare høgdekotane er.

Utsnitt frå topografisk kart over Fremste Høghornet og nærliggande område. Kvar femte høgdekote er markert med ein litt tjukkare strek. Desse tjukkare høgdekotane har tal som indikerer høgda over havet for akkurat den høgdekoten. Illustrasjon.

Film om bruk av topografisk kart på tur

I filmen får du sjå døme på bruk av ekvidistanse, målestokk og teiknforklaring.

Video: Jarle Sten Olsen / CC BY-SA 4.0

Tematiske kart

Viss du markerer kvar alle i klassen bur på eit kart, har du laga eit tematisk kart. Tematiske kart viser eit eller nokre få bestemde tema. Det kan lagast tematiske kart om nesten alt mogleg. All informasjon som kan knytast til ein bestemd stad, kan vi lage eit tematisk kart over. Det kan vere kvar det kan komme flaum, kor mange som bur i eit land, kor lang reisevegen til skulen er, eller kva fotballag vi heiar på.

I tematiske kart er det gjerne eit topografisk kart som ligg som bakgrunn. Oppå dette finn vi ulike symbol, fargar eller markeringar om temaet til kartet. Nokre kart er enkle å forstå, mens andre kart kan vere meir utfordrande. Teiknforklaringa gir ofte viktig informasjon som gjer det enklare å forstå kartet.

Tematiske kart er ein effektiv måte å vise fram informasjon på, både om samfunnsforhold og naturforhold. Klimakart gir informasjon om klima, kommunane viser fram ved hjelp av kart, kart over naturfarar er nyttige når vi skal planlegge bruk av areal, er nyttig for dei som vil på topptur på ski, og vêrkart gir informasjon om vêret på ein oversiktleg måte. Her ser du nokre døme på tematiske kart:

Aktsemdkart for flaum, Voss

Eit blått gjennomsiktig kartlag er lagt oppå eit kart over Vossavangen og viser kva delar av området som kan bli ramma av flaum. Illustrasjon.

Kartet viser det området i nedre del av Vossavangen i Voss kommune som kan bli ramma av flaum.

Befolkningstettleik, Møre og Romsdal

Kart over delar av kysten i Møre og Romsdal med kvadrat i ulike fargar som indikerer befolkningstettleik. Illustrasjon.

Her er landet delt i ruter på 1 x 1 kilometer. Kvart kvadrat får farge etter kor mange som bur innanfor kvadratet.

Vêrkart

Vêrkart over Europa med ulike symbol for vêret på den aktuelle dagen. Symbola angir om stadene får sol, overskya eller regn, kva temperatur det blir, kor mykje vind det blir, og kva retning vinden har. Illustrasjon.

Vêrkart viser vêrmeldinga for ulike stader ved hjelp av symbol plasserte på toppen av eit bakgrunnskart for området.

Bananproduksjon i verda

Verdskart der ulike land er gitt farge på ein skala frå lys til mørk etter kor stor bananproduksjon dei hadde i 2022. Nokre døme frå illustrasjonen: Kina og India er markerte med ein mørk raudfarge som indikerer stor bananproduksjon. Tyskland er markert med ein lys farge som indikerer liten produksjon. Canada og Noreg er markerte med skraverte linjer på kvit bakgrunn som indikerer at det ikkje finst data frå desse landa. Illustrasjon.

Kartet er delt i flater med landa i verda. Kvar flate får farge etter kor mange tonn bananar landet produserte i 2022.

Kartogram

Kartogram over heile verda der ulike land har fått storleik ikkje etter geografisk utstrekning, men etter storleiken på befolkninga. På dette kartet er til dømes Kina og India like store i utstrekning, og Storbritannia er større enn Australia. Illustrasjon.

Dette er eit litt uvanleg tematisk kart som blir kalla kartogram. Her har ikkje verdskartet den opphavlege forma si. Storleiken på landa blir avgjord av kor mange menneske som bur der. Kvar rute representerer 500 000 innbyggarar.

Test deg sjølv

Kjelder

Berg, T. R., Sømod, T. & Ørstavik, E. (2023, 13. mars). Kart. I Store norske leksikon. https://snl.no/kart

Eidsvik, E., Kolstad, E. W., Nielsen, P. R. & Vågenes, V. (2019). Verda og vi: Innføring i geografi. Det Norske Samlaget.

Mikkelsen, R. (2022). Kart, atlas og Google i gegorafiundervisningen. I R. Mikkelsen & P. J. Sætre (Red.), Geografididaktikk for klasserommet (4. utg., s. 163–186). Cappelen Damm Akademisk.