Kjønna formeiring
Ved kjønna formeiring skjer det ei befrukting der ei eggcelle og ei sædcelle smelter saman og dannar ein zygote. Slik blir gen frå foreldra kombinerte på nye måtar, og vi får eit individ som er genetisk ulikt frå foreldra. Befruktinga kan skje anten utanfor eller inni kroppen. Ved indre befrukting skjer dette vanlegvis i kroppen hos hoa.
Eitt eller to kjønn
Dei fleste dyr har berre eitt kjønn i løpet av livet sitt. Dei er med andre ord einkjønna. Nokre dyreartar har individ som kan ha to ulike kjønn, anten samtidig eller i ulike fasar av livet.
Meitemarkane har to kjønn samtidig
Meitemarkane har både holege og hanlege kjønnsorgan samtidig. Desse finst i fremste del av kroppen. Meitemarken parar seg likevel med ein annan meitemark ved å utveksle sædceller. Sjølve paringa kan vare i to til tre timar.
Fisk som skifter kjønn
Dei fleste fiskar er einkjønna, men nokre artar har to kjønn i løpet av livet. Desse blir gjerne kalla tokjønna eller tvikjønna. Blåstål og raudnebb, som er ulike fargeformer av same art, er interessante døme frå vår eigen kyst på fiskar som skifter kjønn. Dei fleste individa er hoer tidleg i livet. Hoene kan utvikle seg til hannar når dei er 7–13 år gamle. Hannfisken blir kalla blåstål, og hofisken blir kalla raudnebb.
Ytre befrukting – befrukting utanfor kroppen
Ytre befrukting er når egg- og sædceller smelter saman utanfor kroppen til hoa. Denne metoden er vanleg hos dyr som lever i vatn. Fisk og amfibium er døme på dyregrupper der ytre befrukting er vanleg.
Korallar gyter
I filmen ser vi korallar som frigir pakker med egg- og sædceller. Desse flyt til overflata, der befruktinga skjer. Dette effektiviserer gytinga og fører til minimalt tap av kjønnsceller.
På korallreva ved austkysten av Australia skjer formeiringa kvart år ei natt i november. Då gyter millionar av korallpolyppar egg- og sædceller i vassmassane. Masseformeiringa blant dei tropiske korallane er eit spektakulært syn og blir først og fremst styrt av vasstemperaturen og månelyset.
Fiskar slepper egg og sædceller fritt i vatnet
Dei fleste beinfiskar, til dømes torsk, sei, lyr og sild, er einkjønna. Dei blir fødde som ho eller hann. Hoene slepper ut egg (rogn), og hannane slepper ut sædceller (mjølke) fritt i vatnet, der befruktinga skjer. Egga blir klekte til små larvar med plommesekk, ein liten utposing med næring til larven. Larvane lever i dei frie vassmassane, et plankton og veks opp til kjønnsmodne individ. Dette er den vanlegaste strategien for formeiring hos fiskar i havet.
Froskar og padder legg egg i vatn
Froskar og padder har ytre befrukting. Hoa legg egga i vatn. Der blir dei befrukta av sædcellene frå hannen. Egga er omgitt av eit geléliknande stoff som vatn og gassar kan trengje gjennom. Geléen trekkjer til seg vatn, bidreg til utskiljing, svell ut og beskyttar egget.
Indre befrukting – befrukting i kroppen til mordyret
Frå eit liv i vatn med ytre befrukting har dyra tilpassa seg til eit liv på land ved å utvikle indre befrukting. Uspesialiserte formeiringsorgan har utvikla seg til meir spesialiserte formeiringsorgan som gjer at kjønnsceller kan møtast på ein presis måte. Ved indre befrukting har gjerne hannen eit formeiringsorgan (penis) som blir ført inn i hoa og overleverer mannlege kjønnsceller med ganske stor presisjon.
Det befrukta egget veks og utviklar seg inne i eit egg (hos fuglar og krypdyr) eller inne i mordyret (hos dei fleste pattedyr).
Ulike typar fosterutvikling:
Fosterutvikling | Beskriving | Døme på dyregrupper |
|---|---|---|
ovopari | Legg egg og rugar dei utanfor kroppen. | svampar, nesledyr, pigghudingar, insekt, fiskar, amfibium, fuglar, krypdyr (dei fleste), nebbdyr, maurpiggsvin |
ovovivipari | Legg egg og rugar dei ut inni kroppen, eller føder ungar som ikkje er ferdig utvikla. | kenguru, hoggorm, firfisle, nokre haiartar |
vivipari | Føder levande og "ferdig" utvikla ungar. | dei fleste pattedyr |
Krypdyra tilpassa seg eit liv på land
Krypdyra var den første dyregruppa som gjorde seg heilt uavhengig av vatn under formeiringa. Dei legg egg på land, og fukta som fosteret treng, finst i egget. Egga blir lagde gjennom ei kloakkopning – ei felles opning for både kjønnsprodukt og avfallsstoff.
Som regel grev krypdyra egga sine ned i sand eller jord. Ungane som blir klekte, er miniatyrar av dei vaksne.
Hos krokodillar er temperaturen under fosterutviklinga ein avgjerande faktor for å bestemme kjønnet til avkomet. Låg temperatur gir hoer, mens høg temperatur gir hannar. Det er snakk om berre eit par graders variasjon i temperatur.
Pattedyr har indre befrukting
Alle pattedyr har indre befrukting. Dei fleste føder levande ungar, men det finst òg nokre artar som legg egg. Morkakedyr er den største gruppa av pattedyr. Morkaka er det organet som forsyner fosteret med næring og oksygen frå mora, og som gjer det mogleg med forlengde indre svangerskap.
Fordelar og ulemper ved indre befrukting
Fordelar
Hoa kan velje kva hann som skal befrukte egga.
Hoa kan påverke når befrukting skal skje.
Fosteret blir beskytta mot predatorar og uttørking.
Ulemper
Hannen og hoa må vere synkroniserte med tanke på fruktbarheit.
Færre avkom kan produserast, sidan det krev mykje energi å bere fram avkomet.
Kjelder
Bonner, J. T. (2019, 18 januar). Reproduction. I Encyclopedia Britannica. Henta 6. februar 2022 frå https://www.britannica.com/science/reproduction-biology
OpenStax. (2018, 28. mars). Reproduction methods. Henta 6. februar 2022 frå https://openstax.org/books/biology-2e/pages/43-1-reproduction-methods
OpenStax. (2018, 28. mars). Sexual reproduction. Henta 6. februar 2022 frå https://openstax.org/books/biology-2e/pages/11-2-sexual-reproduction
Aarnes, H. (2019, 7. januar). Zoologi. I Botanisk og plantefysiologisk leksikon. Henta 6. februar 2022 frå https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/zoologi/