Podkast: Etiske modellar

Deltakarar:Berit Boman – programleiarEinar Duengen Bøhn – professor i filosofi

Etikk – læra om kva som er rett og gale

Programleiar: Vi ønskjer for det meste å vere gode menneske – vere greie og gjere det rette. Men korleis er vi gode, og er det vi synest er å vere god, alltid rett? Er det fleire vegar til målet? Det er mykje å tenkje på, og dette skal vi snakke meir om no. Vi skal også snakke om etikk, som er læra om kva som er rett og gale, og kva som er gode og dårlege handlingar.

Eg har med meg Einar Duengen Bøhn, som er professor i filosofi, i denne samtalen. Eg heiter Berit Boman.

Hei, Einar. Velkommen!

EDB: Takk for det.

Programleiar: Aller først: Kva er etiske modellar?

EDB: Desse orda og uttrykka blir brukte veldig ulikt. Det finst likevel nokre hovudteoriar i etikk. Og så finst det mange underversjonar av dei igjen, så det er eit ganske stort nettverk. Innanfor normativ etikk, som handlar om kva det vil seie at ei handling er moralsk rett eller galen – er det tre overordna teoriar om kva som karakteriserer ei moralsk rett handling, og desse hovudteoriane kan vi sjå på som modellar.

Programleiar: Skal vi ta nummer ein?

EDB: Nummer ein er den mest populære og kjende, og det er den som ofte blir kalla konsekvensetikk. Ein versjon av han igjen er noko som blir kalla utilitarisme, som mange har høyrt om.

Programleiar: Kva er konsekvensetikk?

EDB: Konsekvensetikk i si overordna form handlar om at ei handling er rett. Det betyr at det du gjer av alle alternativa du står overfor, er den handlinga som leier til dei beste konsekvensane. Det er den handlinga som er rett, moralsk sett, og det er den du derfor burde gjere.

Programleiar: Kvifor meiner konsekvensetikken at det til dømes ville vore dumt å jukse på ei prøve?

EDB: Viss konsekvensetikken seier at det er gale å jukse på ei prøve, er det gale fordi det på lang sikt og alt i alt har verre konsekvensar enn ikkje å jukse på prøva. Du må hugse på at dette må sjåast i eit langt perspektiv; det å jukse treng ikkje å ha verre konsekvensar på akkurat den prøva, for det kan godt vere du får ein veldig god karakter om du juksar, og viss ingen merkar det, går livet vidare. Men viss folk dreiv med juksing, ville det leidd til mykje verre konsekvensar på lang sikt enn viss dei ikkje juksa.

Problemet er å seie kva det inneber at noko er betre konsekvensar enn noko anna. Betre for kven og for kva og kor lenge? Ein måte å tenkje på er at ei handling alt i alt skal leie til meir lykke for flest mogleg. Det finst også underversjonar, til dømes kva som er dei beste konsekvensane for meg, noko som er ein egoistisk versjon, eller for mine næraste, som er ein meir lokal versjon. Det er mange variantar, men du skal gjere det som leiar til den beste konsekvensen.

Programleiar: Dydsetikk er ein annan modell?

EDB: Konsekvensetikken kjem frå ca. 1800-talet, mens dydsetikken er mykje eldre. Den kjem frå gamle Hellas ca. 400 år før tidsrekninga vår, så han er ca. 2400 år gammal. Dydsetikken seier at det som er rett å gjere – den moralsk rette handlinga – er den handlinga som ein dydig person ville gjort.

Programleiar: Kva er ein dydig person?

EDB: Den dydige personen er ein slags fiktiv idealperson som har alle dei gode karaktertrekka og alle gode haldningar og disposisjonar til å gjere det beste i ein situasjon. Viss du idealiserer ein person, er den dydig viss han er rettferdig, snill, sannferdig og ærleg og elles har alle dei gode karaktertrekka. Du kan stille deg spørsmålet om kva du kan gjere i ein situasjon, og då er svaret at du vil gjere det som idealpersonen med alle dei gode karaktertrekka ville ha gjort.

Programleiar: Kva vil dydsetikken seie viss eg står overfor eit dilemma fordi eg ikkje kan nok før ei prøve, men har moglegheit til å jukse fordi eg har ein lapp i lomma?

EDB: Her finst det mange tolkingar. La oss seie at du står overfor eit val om å jukse eller ikkje jukse, for å forenkle det litt. Då stiller du deg sjølv følgjande spørsmål: "Kva ville ein dydig person gjort? Kva ville ein sannferdig, ærleg og reieleg person gjort i denne situasjonen?"

Programleiar: Det trur eg er å ikkje jukse.

EDB: Nettopp, og då er det nesten som ein stiller seg sjølv spørsmålet: "Kva slags person er det eg eigentleg burde vere? Kva slags person ønskjer eg inst inne å vere?"

Programleiar: For å vere heilt sannferdig?

EDB: Ja, og for å vere ein ærleg, dydig og moralsk person: "Kva slags person ønskjer eg å vere? Den typen som juksar?" Inst inne ønskjer ein antakeleg ikkje det, når ein har tenkt etter lenge nok. Dette er dydsetikken i eit nøtteskal. I den situasjonen du er i, skal du gjere det som den dydige personen ville ha gjort. Sjå for deg det og gjer det.

Programleiar: No har vi teke for oss konsekvensetikken og dydsetikken. Den siste hovudteorien er pliktetikken – fortel om han.

EDB: Pliktetikken stammar frå Immanuel Kant, som var ein tysk filosof på slutten av 1700-talet. Teorien seier at det som er rett å gjere når du står i ein situasjon og det er masse alternativ å velje mellom, er å gjere det som du ønskjer at alle i din situasjon skal gjere. Det betyr at du skal kunne universalisere det; same kven du er i situasjonen, skal du framleis ønskje det same. Viss eg til dømes står overfor valet om å stele i ein butikk, skal eg tenkje: "Er dette noko eg etter mykje refleksjon ønskjer og vil skal universaliserast av heile mitt hjarte og heile hjernen min?" Hadde eg ønskt at eg skulle stele i butikken viss eg var butikkeigaren? Mest sannsynleg ikkje.

Programleiar: Korleis skal eg tenkje som pliktetikar viss eg skal jukse på ei prøve?

EDB: Då skal du tenkje: "Same kven eg er i denne situasjonen, er dette framleis noko eg skulle ønske at eg kunne gjere – altså jukse på ei prøve?" Anten du var læraren, dei som sette karakterar, vaktene eller eleven – same kven du var, skulle du tenkje: "Har eg framleis lyst til å jukse? Kva om eg var den som skulle tilsetje meg seinare, ville eg framleis ønskt det?" Mest sannsynleg ikkje. Då seier vi at du ikkje klarer å universalisere; du klarer ikkje å få det til å vere noko alle skulle gjort i den situasjonen – ikkje berre du.Denne teorien er antiegoistisk. Du skal sjå ei sak frå perspektivet til alle og framleis ønskje det, ville det, bli motivert av det og tenkje at det er rett. Pliktetikk er plikta til å universalisere handlingane som du skal motiverast ut frå.

Programleiar: Det høyrest veldig greitt ut no, men det høyrest ikkje så enkelt ut å leve etter, for du skal kunne tenkje ein del ...

EDB: Ja, det er rasjonelt og intellektuelt; det er ofte ikkje noko du spontant kjem på. Men viss du til dømes er i eit forhold, tenkjer du av og til på korleis det vil opplevast frå den andre sida viss du gjer noko.

Programleiar: Ja, det bør ein i alle fall gjere.

EDB: Det handlar om regelen: "Du skal gjere mot andre som du vil andre skal gjere mot deg." Det er det det handlar om.

Programleiar: Kva er forskjellen mellom etiske modellar og etikk i religionar? For der var du inne på den gylne regelen.

EDB: Ja, det er ein gyllen regel i til dømes kristen tenking – eg trur det var Jesus som sa det. Det er ein liknande idé som pliktetikken. Dei ti bod kan du sjå på som nokre reglar du skal følgje: Er det reglar som du kan universalisere, og som du kunne ønskje at alle skulle gjere i alle situasjonar? Då er det i samsvar med pliktetikken.

Programleiar: Den seier ikkje noko om du er eit snilt menneske eller ikkje, du skal berre gjere det.

EDB: Viss det finst ein gud som har gitt desse reglane, er det formanande reglar vi skal følgje – og då blir vi gitt denne etikken. Men viss det ikkje finst ein gud, er dette universaliserbare reglar vi skal komme fram til ved å reflektere. Vi innser at det blir sjølvmotseiande ikkje å følgje dei: "Eg ønskjer å jukse no, men ønskjer ikkje at andre skal gjere det." Det er sjølvmotseiande, ifølgje denne etikken. Viss reglane er gitt av Gud, er dei på ein måte gitt ein gong for alle, og då er det berre å følgje dei fordi det er han som er allmektig, allvitande og god.

Humanistisk tenking handlar meir om at det er opp til mennesket sjølv å ansvarleggjerast og komme fram til det som er rett. Det kan vere at Gud har gitt moralen til oss, men vi må sjølv stå ansvarleg for å omfamne han og ta han til oss. Det er opp til mennesket å finne moralen til slutt.

I kristen tenking er dydar veldig viktig; du skal til dømes ikkje lyge. Det er ikkje berre ein regel du skal følgje; det gjer deg også til ein god person. Dydsetikken er historisk sett veldig viktig. Den katolske kyrkja var til dømes veldig inspirert av ein som heitte Thomas Aquinas, ein filosof og teolog som var ein tolkar av Aristoteles, som var opphavet til dydsetikk. Heile den katolske kyrkja, og dermed heile den kristne tradisjonen, er derfor veldig inspirert av dydsetikken. Tradisjonen har også innslag av pliktetikken, til dømes det at du skal gjere mot andre det du vil at andre skal gjere mot deg. Eg vil tru at det er dydsetikken og pliktetikken som står sterkast i den kristne tradisjonen. Konsekvensetikken kom seinare, først på 1800-talet.

Programleiar: No har vi desse tre etiske modellane. La oss prøve dei ut i praksis. La oss ta dilemma nummer ein: Viss du blir forelska i kjærasten til bestevennen, skal du ofre vennskapen for kjærleiken eller ofre kjærleiken for vennskapen?

EDB: Då tek vi først konsekvensetikk: Du skal ofre vennskapen for kjærleiken viss det er den beste konsekvensen alt i alt, og du skal ofre kjærleiken for vennskapen viss det er den beste konsekvensen alt i alt. Så det heile avheng sjølvsagt av kva desse beste konsekvensane er, og kva dei leier til.

Programleiar: Og kven er dei beste konsekvensane for?

EDB: Ja, det må ein seie litt meir om: Kva konsekvensar er det, og for kven? Kva slags konsekvensar er det – er det berre lykke og glede, eller er det berre nyting? Kva skal med i denne kalkuleringa? Det er veldig komplisert. Noko av problemet er at desse teoriane aldri gir eit krystallklart svar, men dei gir rom for å reflektere over svaret.

Viss eg ditchar vennen min og blir saman med kjærasten til vennen, har konsekvensetikaren dette spørsmålet: "Er det dette som er dei beste konsekvensane alt i alt, for heile livet ditt og for flest mogleg?" Det øydelegg vennskapen, og du blir den typen som ditchar venner. Er dette den beste konsekvensen, eller skal du ditche kjærleiken og behalde vennskapen? Står du då igjen med alt i alt betre konsekvensar på lang sikt, eller ikkje? Det er det det avheng av.

Programleiar: Men det handlar om konsekvensane dine?

EDB: Det må ikkje gjere det. På ein måte kan det vere ei egoistisk form for konsekvensetikk, og då tenkjer ein kva dei beste konsekvensane er for ein sjølv.

Programleiar: "Eg synest ikkje den vennen er ein så god venn, og eg er så forelska at eg ikkje orkar noko anna. Og kjærasten ville jo ikkje forelska seg i meg viss vedkommande hadde det bra."

EDB: Det kjem an på kva konsekvensar ein skal leggje vekt på: "Skal eg tenkje på meg sjølv? Skal eg tenkje på vennen min? Den eg blir saman med? Omgivnadene mine? Heile vennegjengen? Ryktet mitt?" Det er viktig å tenkje gjennom kva konsekvensar som skal med.

Programleiar: Det er ein veldig vanskeleg etisk modell å ta omsyn til!

EDB: Det er det. Ei av hovudinnvendingane mot konsekvensetikken er at du aldri veit kva konsekvensane av handlingane dine eigentleg er, så du veit aldri kva som er rett. Men sjølv om du ikkje veit det, betyr det ikkje at det ikkje er svaret på kva som er rett.

Programleiar: Viss eg var oppteken av å vere ein dydsetikar, ville det vore litt enklare å bruke det som ein modell. Då ville eg vel sagt at eg ikkje kan ofre vennskapen fordi eg vil vere eit snilt menneske og ikkje vil øydeleggje for andre menneske?

EDB: Eg liker dette veldig godt i praksis fordi du kan setje deg tilbake og seie: "Kva slags person ønskjer eg inst inne eigentleg å vere? Ønskjer eg å vere den som blir saman med kjærasten til vennen min, eller ønskjer eg å vere den som ofrar kjærleiken min for vennskapen?" Det er ikkje veldig lett. Nokon kan seie at kjærleiken veg såpass mykje tyngre; vennskap kjem og går, men er det evig sann kjærleik, består han. Det veit ein jo heller aldri om det er – plutseleg er forholdet over etter eit år, og då står du igjen utan venner og utan kjærast. Det er veldig komplisert, men eg synest det er lettare å stille meg sjølv spørsmålet om kva slags person eg eigentleg ønskjer å vere, enn det konsekvensen av handlinga mi vil vere.

Programleiar: La oss ta det same dilemmaet med den litt kompliserte pliktetikken til Kant. Korleis tenkjer eg då?

EDB: Svaret er litt enklare fordi du då skal seie: "Kva reglar skal eg etterleve no? Skal eg ditche vennen min for denne kjærleiken? Er det noko eg skulle ønske kunne universaliserast for alle til kvar tid?" Det er det mest sannsynleg ikkje – du vil ikkje at vennene dine skal ta kjærasten din når som helst.

Eg trur pliktetikken gir deg svar om at du ikkje burde ta kjærasten; du burde gå for vennskapen. Det kan diskuterast, men eg tippar dydsetikken og pliktetikken fell ned på vennskapen, mens konsekvensetikken er litt meir open. Blir du lykkelegare med kjærasten utan vennen? Viss det faktisk er tilfellet, bør du ifølgje konsekvensetikken og gå for kjærasten. Ei av innvendingane mot konsekvensetikken er at han ikkje seier noko om måten du oppnår konsekvensane på. Ifølgje konsekvensetikken i seg sjølv kan du gjerne drepe tre stykke viss det får mykje betre konsekvensar.

Programleiar: Det kjem vi tilbake til, men vi tek eit dilemma til først. Kor mykje kan du ljuge til foreldra dine? Eg vil seie ein del ... Nei då, det vil eg ikkje!

EDB: Alle ljuger faktisk mykje til foreldra sine, men då er spørsmålet: Burde dei ljuge til foreldra sine?

Programleiar: Burde dei ljuge, og kvar går grensa for ljuging?

EDB: Pliktetikken til Kant – som er litt komplisert – er kjent for at du aldri skal ljuge. Det er alltid gale å ljuge fordi det ikkje er noko du kan universalisere.

Programleiar: Men viss eg seier at foreldra mine ikkje treng å vite det, eller at det ikkje er bra for dei å vite alt, er det meir dydsetikk, for då gjer det meg faktisk til eit snilt menneske som tenkjer at eg har lyst til å spare dei for noko?

EDB: Ei kvit løgn ...

Programleiar: Ja, eller at dei ikkje treng å vite alt fordi dei blir bekymra. Eg kan handtere problemstillinga mi.

EDB: Når du er på fest, fortel du foreldra dine alt som skjer på festen. Det skaper unødvendig bekymring fordi du kjenner du har kontroll på det. Dei treng ikkje å liggje og vere bekymra for deg no, og du sparer dei ved å seie at det ikkje skjer noko dramatisk.

Programleiar: Men konsekvensetikken slår inn viss det viser seg at nokon har øydelagt noko til mange tusen kroner, og foreldra kjem heim og byrjar å ringje rundt. Då har du kanskje eit problem.

EDB: Ja, konsekvensane kjem alltid og bit deg i halen.

Programleiar: Nettopp!

EDB: Eg trur faktisk pliktetikken er den som gir klarast svar på at du aldri skal ljuge. Dei andre handlar meir om kva slags person du ønskjer å vere, til dømes dydsetikken: "Av og til ønskjer eg å vere den som skånar andre, så eg held igjen sanninga, eller eg seier ei bitte lita uskyldig løgn for å skåne dei." Den typen person verkar mykje meir fleksibel og god enn ein som alltid berre er ærleg. Konsekvensetikken på si side er litt sånn at det kjem an på konsekvensane: Ljug når det har dei beste konsekvensane, og ver ærleg når det har dei beste konsekvensane. Dydsetikken er meir reflekterande.

Programleiar: Ja, kva person du ønskjer å vere, er eit enkelt spørsmål du kan stille deg til kvar tid.

EDB: Problemet med dydsetikken er at han ikkje har noko objektivt kalkulert svar, sånn som konsekvensetikken av og til har, der du berre kan måle opp kva ei handling leier til.

Programleiar: La oss ta eit komplisert etisk dilemma no til slutt. Vi får sjølvstyrte bussar, og dilemmaet er korleis vi etisk skal styre dei. Kva programmerer ein dei til, og ut frå kva prinsipp? Ver så god, Einar!

EDB: Det er gjort ei svær internasjonal undersøking på det ved MIT-universitetet i USA. 40 land deltok, og dei fekk masse svar på korleis folk meiner at ein bør prioritere trafikkreglane. Viss det til dømes kom ei gammal dame over vegen, og dei einaste alternativa var anten å køyre over den gamle dama slik at ho døydde, eller å køyre inn i fjellveggen ved sida av slik at passasjerane døydde. Korleis ville du ha programmert bilen til å reagere? Folk over heile verda blei spurde om korleis dei ville ha prioritert viss det gjekk eit lite barn over vegen, ein gammal person, ein hund, ein skuleklasse – når skal dei inne i bilen ofrast til fordel for det eine mennesket eller fleire? Når bør du ofre alle dei tre i bilen? Eller bør dei som sit i bilen, alltid prioriterast? Dette blei vekta og diskutert.

Programleiar: Konsekvensetisk er det ganske enkelt: Kva er konsekvensen? Det er betre at den gamle dama døyr fordi konsekvensen er større ved at det er mange som døyr i bilen.

EDB: Konsekvensetisk er det nesten berre å telje talet på liv og kanskje vekte dei i alder. Kanskje ein 15-åring veg tyngre enn ein 95-åring når ein skal prioritere, fordi den unge har mykje meir igjen av livet. Men du skal ikkje vekte alder for mykje, for då kan det fort bli aldersdiskriminering. Du må vekte med omsyn til mengd liv igjen, men stort sett telje talet på liv. Går det ein skuleklasse over vegen og det er éin inne i bilen, seier konsekvensetikken at ein ofrar han inne i bilen.

Programleiar: Kva seier dydsetikken?EDB: Den er litt meir komplisert, for han stiller seg kanskje spørsmålet om kva slags trafikk eller kva slags samfunn vi eigentleg ønskjer å ha. Kva er dei dydige personane? Kva er dei dydige trafikkreglane? Kva er det dydige og rettferdige samfunnet? Det er mykje meir komplisert, for han seier ikkje klart at du alltid berre skal telje eitt liv versus to liv. Dydsetikken har eigentleg ikkje noko godt svar, men det er rom for refleksjon.

Programleiar: Viss vi går til pliktetikken då?

EDB: Den seier at du skal kunne universalisere, slik at alle gjer det same. Same kven som sit i bilen, bør dei prioriterast likt. Viss eg sit i han, ønskjer eg sjølvsagt at han skal køyre over ein utanfor i staden for meg sjølv. Men er det noko eg vil universalisere slik at alle til kvar tid skal gjere det same? Viss eg var den utanfor på gata og du sit inne i bilen, ville eg framleis ha ønskt at bilen skulle ofre den utanfor? Det er ikkje gitt. Så der må ein tenkje: "Kva er det eg ønskjer og kan motiverast ut frå som kan universaliserast, og som kan vere nøytralt same kven eg er i situasjonen?"

Programleiar: Vi må vel kunne konkludere med at det ikkje er så veldig lett å gjere det etisk rette til kvar tid?

EDB: Nei, det er veldig vanskeleg. Eg klarer det aldri!

Programleiar: Eg synest det er vanskeleg sjølv. Takk for at du kom, Einar!

Produsert av Både-og for NDLA