Leddstillingsspråk og kasusspråk
Sjå nærare på desse fagomgrepa før du les teksten:
- Setningsledd
- Eit setningsledd er ein del av ei setning. Det kan vere eit eller fleire ord. Setninga Guten åt eit kokt egg har tre setningsledd: "Guten" (subjekt), "åt" (verbal) og "eit kokt egg" (objekt).
- Subjekt
- Subjektet er ofte setningsleddet som viser kven eller kva som gjer noko: Nina kjøpte skjerfet i går. I denne setninga er "Nina" subjekt.
- Verbal
- Verbalet er setningsleddet som viser handling: Nina kjøpte skjerfet i går. I denne setninga er "kjøpte" verbal.
- Objekt
- Objektet er setningsleddet handlinga er retta mot: Nina kjøpte skjerfet i går. I denne setninga er "skjerfet" direkte objekt.
Utforsk saman før de les:
1. Omset desse to setningane til førstespråket dykkar:
Adam elskar Sara
Sara elskar Adam
2. Samanlikn omsetjingane og diskuter:
Kvar plasserer de namna i setningane på førstespråket dykkar? Viss det er ulikskapar mellom språka – kva trur de er årsaka til det?
Forandrar namna form i dei to setningane? I så fall – kva kan vere årsaka til det?
Alle som kan litt norsk, veit at når dei skal seie til nokon at Sara et pizza, må dei seie: Sara et pizza. Men kvifor det eigentleg? Kvifor kan dei ikkje seie: Pizza et Sara?
Svaret er at dei fleste språk i verda har reglar for kvar den som handlar (subjektet), og den det blir handla mot (objektet), skal stå i ei setning. Språka som har slike reglar, kallar vi for leddstillingsspråk.
SVO-språk – døme på eit leddstillingsspråk
På norsk er det slik at i forteljande heilsetningar skal subjektet stå før verbalet. Objektet skal stå etter verbalet. Derfor kallar vi norsk for eit SVO-språk, altså ein type leddstillingsspråk: Sara et pizza. "Sara" er subjekt, "et" er verbal, og "pizza" er objekt i setninga.
Det finst mange andre SVO-språk i verda, til dømes engelsk, thai og swahili.
Snakkar du eit SVO-språk?
Omset setninga Sara et pizza til førstespråket ditt. Klarer du å finne ut om førstespråket ditt er eit SVO-språk?
SOV-språk
Ein annan type leddstillingsspråk er SOV-språk. Viss norsk hadde vore eit SOV-språk, måtte vi ha sagt: Sara pizza et.
På tyrkisk heiter det til dømes: Sara pizza yiyor. Tyrkisk er altså eit SOV-språk.
Mange av dei største språka i verda er SOV-språk. I tillegg til tyrkisk er urdu, pashto, somali og tigrinja SOV-språk.
VSO-språk
VSO-språk er ikkje så vanleg som SOV-språk og SVO-språk. Det er altså ikkje mange språk som vil ha denne rekkefølga på orda i ei setning: Et Sara pizza. "Et" er verbal, "Sara" er subjekt, og "pizza" er objekt i setninga.
Men standard arabisk og irsk er døme på VSO-språk.
SVO-språk, VSO-språk og SOV-språk er leddstillingsspråk. Det betyr at det er faste reglar for kva rekkefølge setningsledda skal ha.
Det finst òg språk som ikkje har så faste reglar for leddstilling. Dei har altså friare leddstilling. I staden bruker dei endingar på ord eller eigne ord for å vise kva funksjon leddet har. Dette kallar vi kasusspråk.
Døme på slike språk er russisk, polsk og samisk.
Legg til dømes merke til korleis namnet Jan får ulike endingar i dei tre polske setningane under:
Jan je lody. Jan et ein is. (Her er "Jan" subjekt.)
Widzę Jana. Eg ser Jan. (Her er "Jan" direkte objekt.)
Daję Janowi lody. Eg gir Jan ein is. (Her er "Jan" indirekte objekt.)
Sidan polsk er eit kasusspråk, viser dei ulike endingane på namnet "Jan" kva rolle Jan har i setninga. Slik er det ikkje på norsk. Der er namnet likt uansett kva funksjon leddet har.
Utforsk språka dykkar
Sit i grupper og diskuter førstespråka dykkar. Finn ut om de snakkar eit SVO-språk, eit SOV-språk eller eit VSO-språk.
Finn òg ut om førstespråka dykkar har kasus.
Avslutt med å lage ei oversikt på tavla. Bruk døme frå kvart språk som blir snakka i klasserommet.