Syntetiske og analytiske språk

Sjå nærare på desse fagomgrepa før du les teksten:

Morfem

Morfem er den minste delen av eit ord som har meining. Til dømes: Ordet "politimann" er bygd opp av to morfem: politi + mann.

Morfologi

Morfologi er læra om korleis ord blir bøygde og laga. Til dømes kan vi seie om norsk morfologi at nye ord blir laga ved å setje saman morfem: jul + tre = juletre.

Bøyingsmorfem

Bøyingsmorfem er morfem som gir informasjon om grammatikk, til dømes om noko er fleirtal av substantiv (gutar) eller fortid av verb (reiste). Her er "-ar" og "-te" bøyingsmorfem.

Suffiks

Suffiks er morfem som kjem i slutten av ordet. Til dømes: I ordet underviste er bøyingsmorfemet "-te" eit suffiks.

Ein måte å samanlikne språk på er å studere korleis språket lagar nye ord og bøyer ord. Vi ser då på morfologien. Sentrale spørsmål når du skal samanlikne eit språk sin morfologi, kan vere:

• Korleis lagar språket fleirtal av substantiv?

• Korleis lagar språket nye ord?

• Korleis viser språket eigedomsforhold – altså kven som eig kva?

Døme på svar

Korleis lagar språka fleirtal av substantiv?

• Norsk lagar oftast fleirtal av substantiv ved å legge til eit suffiks: Ein gut – fleire gutar. Suffikset "-ar" gir altså informasjon om tal.

• Kinesiske substantiv blir ikkje bøygde i tal. Kinesiske substantiv forandrar seg aldri. Dei kan ikkje få suffiks, slik som i norsk.

• Arabisk lagar oftast fleirtal ved å forandre vokalen inni ordet: kitab – kutub: ei bok – fleire bøker (Hvenekilde, 1990, s. 77).

Når vi ser vi på morfologien på denne måten, finn vi ut om eit språk er syntetisk eller analytisk. Det er eit viktig skilje når vi samanliknar språk.

Det som er typisk for analytiske språk, er at dei har mange korte ord, og at desse ikkje forandrar seg.

Eit døme på eit analytisk språk er vietnamesisk. Samanlikn til dømes setningane på norsk og vietnamesisk under. Verba har tjukk skrift:

Det norske verbet forandrar altså form i notid (reiser) og fortid (reiste). Men på vietnamesisk forandrar ikkje verbet form. Det heiter đi i alle tidene av verbet.

Analytiske språk bruker heller småord for å seie det same som syntetiske språk seier ved å forandre på sjølve ordet.

Vi skil mellom to typar syntetiske språk: agglutinerande og flekterande.

Agglutinerande språk

Agglutinerande språk har ofte lange ord. Årsaka er at eit ord kan fortelje veldig mykje. Sjå til dømes på forskjellen mellom norsk og tyrkisk i dømet under:

• Tyrkisk: "Kitaplarımızda" ("I bøkene våre")

• Norsk: "I bøkene våre"

Norsk har tre ulike ord: "I bøkene våre". Tyrkisk har berre eit ord for å seie det same, men fire ulike morfem i dette ordet.

Tyrkisk er altså typisk for agglutinerande språk: Mange ulike morfem blir limte etter kvarandre på eit ord. Vi kan illustrere forskjellen slik:

Flekterande språk

Ein annan type syntetisk språk er flekterande språk. Men kva er eigentleg forskjellen på flekterande og agglutinerande språk?

Flekterande språk limer ikkje morfema på slutten av ordet, slik agglutinerande språk gjer. I staden forandrar bokstavane i ordet seg.

Eit døme på norsk: No syng eg, men i går song eg ikkje. Det norske verbet "å synge" har flekterande bøying, sidan vokalendringa midt i ordet fortel om tid. "Syng" betyr notid, mens "song" betyr fortid.

Flekterande bøying i arabisk

Vi kan òg sjå på eit døme frå arabisk. Det som er spesielt med arabisk, er at dei fleste orda har tre konsonantar. Dette kallar vi ei konsonantrot. Konsonantrota K-T-B blir til dømes brukt i ord som har noko med skriving å gjere.

Ved å legge til vokalar mellom desse konsonantane kan ordet få mange ulike betydningar:

• Kitab: Bok

• Kutub: Bøker

• Kataba: Han skreiv.

• Maktab: Ein stad der ein skriv (kontor)

(Mejdell, 1990, s. 70)

Norsk – både agglutinerande og flekterande

Norsk har både agglutinerande og flekterande trekk. Når vi "limer" på ei ending på eit verb for å vise fortid, er det agglutinerande: Å reise – i går reiste. Slike suffiks er den vanlegaste måten å bøye verb og substantiv på på norsk.

Men når vi forandrar vokalen inni ordet, er det flekterande: Å synge – i går song. Denne omlyden kjenneteiknar sterk bøying i norsk substantiv- og verbbøying.

Viss du kjem frå Vietnam eller Kina, vil du nok oppleve norsk som syntetisk. Det er mange bøyingsformer å lære når førstespråket ditt er analytisk. Men om du kjem frå Tyrkia, vil du vere van med å bøye ord. Då vil du nok synast at norsk er eit analytisk språk.

Norsk er nemleg eit svakt syntetisk språk. Det betyr at norsk er litt meir syntetisk enn analytisk. Norsk har ein del flekterande trekk (ein mann – fleire menn), men hovudregelen er at suffiks gir grammatisk informasjon (ein gut – fleire gutar). Det er altså meir agglutinerande enn flekterande.

Ingen språk er berre syntetiske eller analytiske, men vi kan plassere dei på ei linje slik: