Hopp til innhald
Fagartikkel

Samandrag – transport

Dette samandraget gir deg ei oversikt over det viktigaste fagstoffet i emnet om transport.

Behovet for transport

Alle fleircella organismar over ein viss storleik har eit transportsystem som fraktar stoff over lengre avstandar.

Transport hos dyr

  • Sirkulasjonssystemet til dyr består av ein pumpemekanisme (eitt eller fleire hjarte), eit transportmedium (blod), og eit røyrsystem (blodårer).

  • Dei viktigaste oppgåvene til sirkulasjonssystemet er transport av gassar, næringsstoff og avfallsstoff.

  • Dei fleste virvellause dyr har eit ope sirkulasjonssystem. Virveldyr har eit lukka system.

  • Eit dobbelt lukka krinsløp inneber at blodet er innom hjartet to gonger på ein runde gjennom sirkulasjonssystemet.

Hjartet til pattedyr

  • Oppgåva til hjartet er å skape eit blodtrykk som driv blodet gjennom årene.

  • Hjartet har denne oppbygginga:

  • Den venstre sida av hjartet pumpar oksygenrikt blod til kroppen. Den høgre sida pumpar oksygenfattig blod til lungene.

  • Klaffar styrer retninga på blodstraumen gjennom hjartet

  • Ein hjartesyklus består av ein avslappingsfase, diastole, og ein samantrekkingsfase, systole.

  • Hjartefrekvens vil seie tal samantrekkingar per minutt. Frekvensen blir regulert av hjartesenteret i hjernen på bakgrunn av informasjon frå sanseceller.

  • minuttvolum=slagvolum×hjartefrekvens

Blodårene – funksjon og eigenskapar

Blod, vevsvæske og lymfe

  • Blod består av blodceller og plasma:

    • Raude blodceller fraktar oksygen.

    • Kvite blodceller deltek i immunforsvaret.

    • Blodplater bidreg til å stanse blødingar.

    • Plasma er vatn med næringsstoff, salt, protein, avfallsstoff og oppløyste gassar.

  • Vevsvæske omgir cellene og blir danna av blodplasma.

  • Lymfesystemet tek opp og transporterer overskotsvæske (lymfe) frå vevet.

Hemoglobin

  • Oksygen blir bunde til hemoglobin og transportert i dei raude blodcellene.

  • Hemoglobin bind oksygen reversibelt.

  • Evna hemoglobinet har til å binde oksygen, blir påverka av fleire faktorar, mellom anna konsentrasjonen av karbondioksid.

Transport hos plantar

  • CO2 og O2 blir utveksla direkte ved diffusjon mellom cellene og omgivnadene.

  • Karplantar har spesialisert leidningsvev for å transportere vatn og organiske stoff:

    • Vedvev transporterer vatn og mineral.

    • Silvev transporterer organiske stoff.

  • Tabellen nedanfor samanfattar dei viktigaste forskjellane.