Sirkulasjonssystem
Funksjonen til sirkulasjonssystemet
Alle organismar må utveksle stoff mellom cellene og miljøet. Diffusjon kan vere ein tilstrekkeleg effektiv transportmekanisme dersom avstanden er mindre enn nokre få millimeter. Transport over større avstandar føreset at organismen har eit eige transportsystem. Dei fleste dyr har derfor eit eige sirkulasjonssystem som fraktar stoff mellom cellene og utvekslingsoverflatene, og mellom ulike delar av organismen.
Oppbygginga av eit sirkulasjonssystem
Sirkulasjonssystem har fleire fellestrekk:
Transportmedium. Stoffa blir transporterte i ei eigna væske, til dømes blod, som beveger seg over store avstandar med mykje større hastigheit enn diffusjonshastigheita til stoffa.
Røyrsystem. Heile eller delar av transporten skjer gjennom spesialiserte røyr (blodårer) som forgreinar seg til ulike delar av organismen.
Pumpemekanisme. Ein pumpemekanisme skaper trykkforskjellar som driv væska gjennom røyra, ut til vev og organ. Pumpemekanismen kan bestå av kroppsmusklar som klemmer på blodårene, og/eller eitt eller fleire spesialiserte pumpeorgan (hjarte).
Klaffar. I tillegg vil sirkulasjonssystemet ha eit system av ventilar (klaffar) som sørger for einvegs transport.
Vi skil mellom to hovudtypar av sirkulasjonssystem.
Opne og lukka sirkulasjonssystem
Virvellause dyr har opne sirkulasjonssystem
Dei fleste virvellause dyr har eit ope sirkulasjonssystem. Dette inneber at den sirkulerande væska blir pumpa gjennom blodårer som endar ope i kroppshola. I kroppshola blir væska blanda med vevsvæska og strøymer meir eller mindre fritt før ho returnerer til hjartet gjennom opningar med klaffar. Den sirkulerande væska blir kalla hemolymfe.
Virveldyr har lukka sirkulasjonssystem
Virveldyr har eit lukka sirkulasjonssystem. Dette inneber at den sirkulerande væska (blod) blir transportert gjennom eit samanhengande blodåresystem. Blodet blir pumpa ut i arteriar som forgreinar seg til stadig tynnare blodårer før dei endar i eit nettverk av kapillar. I kapillara blir stoff utveksla mellom blodet og cellene. Frå kapillara strøymer blodet over i vener som leier blodet tilbake til hjartet. På denne måten blir blodet halde åtskilt frå vevsvæska. Dei to væskene har derfor svært ulik samansetjing.
I eit lukka system returnerer blodet raskare til hjartet enn i eit ope system. I tillegg gjer eit lukka system det i større grad mogleg å regulere blodstraumen til ulike organ etter behov. Lukka system blir derfor rekna for å vere meir effektive enn opne system.
