Sjukdom i eit historisk perspektiv

Dei fleste mikroorganismar er nyttige, men nokre kan òg vere skadelege for plantar, dyr og menneske. Mikroorganismar som trengjer inn i kroppen til ein annan organisme og forårsakar skade eller sjukdom, blir gjerne kalla patogene mikroorganismar. Organismen som blir angripen, får ein infeksjon og kan bli sjuk. Sjukdommen kallar vi ein infeksjonssjukdom.

Mikroorganismar har til alle tider forårsaka sjukdom hos menneske. Også i dag tek patogene mikroorganismar fleire liv enn både svolt og krig.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: Science Photo Library, NTB scanpix

Når ein infeksjonssjukdom rammar mange individ innanfor ein populasjon eller eit geografisk område på same tid, kallar vi det gjerne ein epidemi. Viss ein epidemi spreier seg over store delar av verda, blir det ein pandemi.

Pestane i seinmellomalderen

Epidemiar har eksistert like lenge som menneske har levd i samfunn. Men då det i mellomalderen blei etablert trygge handelsruter over store geografiske område, begynte sjukdommane å spreie seg til alle delar av verda. Dei mest omfattande og katastrofale epidemiane gjennom historia er truleg pestane som i seinmellomalderen (ca. år 1300–1500) herja i Europa.

Koppar og krig

Sjølv om ein til slutt fekk kontroll over pesten, forårsaka patogene mikroorganismar nok av andre sjukdommar. Mellom anna spreidde koppe-epidemiar uhyggje og død – særleg blant barn – til langt ut på 1800-talet. På få timar kunne det oppstå utslett og væskefylte blemmer, såkalla koppar, over heile kroppen. Koppane spreidde seg med enorm kraft når dei sprakk. I same tidsrom gjennomførte kolerabakterien ein fatal verdsturné som tok livet av nokre titals millionar menneske.

Og med den første verdskrigen kom spanskesjuka. Soldatar som levde tett under dårlege forhold – stort sett i skyttargraver – var dei "perfekte" sjukdomsspreiarane både seg imellom og via kontakt med sivilbefolkninga. 40 millionar liv gjekk tapt i denne influensaepidemien – langt fleire enn i sjølve krigen (ca. 16 millionar).

Verda har òg vore ramma av mange andre epidemiar. Dei har ikkje nødvendigvis fått like fatale konsekvensar, men har hatt mykje å seie for den medisinske utviklinga.

CC BY

Bilete: Ernest Boar

På 1600-talet blei det gjort mange vitskaplege oppdagingar. I 1628 blei sirkulasjonssystemet beskrive for første gong. I same periode blei mikroskopet oppfunne. Slike oppdagingar endra synet på sjukdom og helse. Sjukdom var ikkje lenger noko ein berre måtte akseptere. Det hadde ei årsak. På slutten av 1800-talet blei samanhengen mellom bakteriar og sjukdom kjend, og ein innsåg kor viktig det var å vaske hendene. Denne kunnskapen auka forståinga av korleis smittsame sjukdommar kunne førebyggjast og behandlast.

Covid-19 har vist oss at epidemiane si tid likevel ikkje er over. Det finst ingen garanti for at det ikkje vil kome ein ny smittsam sjukdom som spreier seg så raskt at ein ikkje rekk å innføre tiltak.

Patogen mikroorganisme

mikroorganisme som trengjer inn i kroppen til ein annan organisme og forårsakar skade eller sjukdom.

Infeksjon

når mikroorganismar formeirar seg og gjer skade på vertsorganismen.

Infeksjonssjukdom

sjukdom forårsaka av ein mikroorganisme (virus, bakterie, sopp eller parasitt).

Epidemi

utbrot av ein smittsam sjukdom hos mange individ innanfor ein populasjon eller eit geografisk område på same tid.

Pandemi

når ein epidemi spreier seg over store delar av verda.

Smitte

når eit smittestoff, til dømes ein patogen mikroorganisme, blir overført frå individ til individ.