Patogene mikroorganismar gir sjukdom
Dei fleste mikroorganismar (virus, bakteriar, sopp og andre mikrobar) er nyttige, men nokre kan òg vere skadelege for plantar, dyr og oss menneske. Mikroorganismar som trengjer inn i kroppen til ein annan organisme og forårsakar skade eller sjukdom, blir gjerne kalla patogene mikroorganismar.
Infeksjonssjukdommar er smittsame sjukdommar
Når mikroorganismar trengjer inn i kroppen til ein annan organisme og formeirar seg der, vil det skade den andre organismen. Organismen som er angripen, får ein infeksjon og kan bli sjuk. Sjukdommen kallar vi ein infeksjonssjukdom.
Mikroorganismar kan forårsake sjukdom hos mange individ innanfor eit geografisk område. Infeksjonssjukdommar er med andre ord smittsame.
Sjukdomsprosessen
Kva som kjenneteiknar ein infeksjonssjukdom, avheng av ulike faktorar:
type mikroorganisme
celletypen som blir angripen
motstandskraft hos vertsorganismen
Epidemi
Når ein infeksjonssjukdom rammar mange individ innan ein populasjon eller eit geografisk område, blir det gjerne kalla ein epidemi. Eit døme er utbrot av influensa, som rammar mange i Noreg om vinteren.
Pandemi
Viss ein epidemi spreier seg over store delar av verda, blir det ein pandemi. Utbrotet av svineinfluensa i 2009 og koronaviruset i 2020 er døme på pandemiar.
Smittespreiing – overføring av sjukdom mellom individ
Ein sjukdom blir spreidd ved at mikroorganismen som forårsakar sjukdommen, blir overført frå eit individ til eit anna. Patogene mikroorganismar kan overførast mellom individ på ulike måtar:
gjennom lufta ved spytting, hosting og nysing
ved direkte kontakt som handtrykk, klem eller samleie
indirekte gjennom dårleg hygiene, kontaktflater, mat eller forureina drikkevatn
gjennom kontakt med andre organismar, til dømes insekt og dyr
Korleis blir smitte spreidd og hindra?
Smittekjeda beskriv korleis eit smittestoff, til dømes ein patogen mikroorganisme, blir overført frå eit individ til eit anna. Smitte skjer i ei bestemt rekkjefølgje:
smittestoff – mikroorganismar som kan overførast mellom ulike individ
smittekjelde – ein organisme eller ei overflate som inneheld eit smittestoff
smitteveg – måten mikroorganismen vandrar frå smittekjelde til smittemottakar på
smitteinngang – ein inngang i kroppen til ein organisme
smittemottakar – éin eller fleire organismar som er mottakeleg(e) for ein mikroorganisme
Når vi isolerer oss, held avstand, bruker munnbind og vaskar oss med sprit og såpe, blir ulike ledd i smittekjeda brotne. Derfor er dette effektive tiltak for å hindre spreiing av smittsame sjukdommar.
Mutasjonar kan gi patogene mikroorganismar nye eigenskapar. Det kan føre til at dei blir ufarlege for vertsorganismen, eller til at dei blir meir aggressive og dermed meir smittsame.
Smittsame sjukdommar er ei global utfordring
Sjølv om utfordringane er større i nokre land enn andre, er spreiing av smittsame sjukdommar eit internasjonalt problem som krev samarbeid på tvers av landegrenser.