Fagstoff

Planter og næring

Planter treng vatn, lys og karbondioksid for å drive fotosyntese og dermed kunne bygge opp karbohydrat. I tillegg treng dei mineral, som dei tek opp frå jorda gjennom røtene.

Rot av ert med knollar med rhisobiumbakteriar på. Foto. — Planter tek opp vatn og næringsstoff gjennom røtene. Mange belgvekstar har i tillegg bakterieknollar på røtene. Bakteriane tek opp nitrogen (N₂) frå lufta og dannar det om til ammonium (NH₄⁺), som er ei nitrogensambinding som planter kan ta opp. Bakteriane får i gjengjeld glukose frå planta.

Planter tek opp vatn og mineral gjennom røtene

Plantene får vatnet dei treng, ved å ta det opp frå jorda via røtene. Røtene absorberer vatn frå jorda gjennom små utvekstar som vi kallar rothår, og transporterer vatnet ut til cellene gjennom vedvevet.

Tverrsnitt og lengdesnitt av ei rot med namn på ulike delar. Spissen av rota er dekt av ei rothette. Fra ytst mot inst har vi rothår, ytterhud, bork, innerhud. I kjernen av rota har vi ein sentralsylinder som består av silvev og vedvev. Illustrasjon.

I vatnet finst det òg næringsstoff som plantene treng, løyste som ion. Næringsstoffa som plantene treng relativt store mengder av, blir kalla makronæringsstoff. Døme er nitrogen, fosfor og kalsium. Andre næringsstoff, som jern og sink, trengst i mindre mengder. Dei blir derfor kalla mikronæringsstoff. Plantene bruker næringsstoffa til å bygge opp større molekyl, til dømes protein, DNA, RNA og klorofyll. Dei kan òg vere viktige for styringa av funksjonen til enkelte enzym, i osmoregulering eller som signalstoff.

Planter tek opp mineral via røtene. Illustrasjon. — Plantene treng mange ulike næringsstoff for å vekse og utvikle seg. Stoffa er løyste i vatn i form av ion og blir tekne opp via røtene. Døme på slike ion er: nitrogen (NO3-), kalium (K+), klorid (Cl-), jern (Fe2+), mangan (Mn2+), kalsium (Ca 2+), magnesium (Mg2+) og natrium (Na+).

Nitrogen frå lufta – med hjelp frå bakteriar

Nitrogen er eit viktig næringsstoff for plantene. Det inngår mellom anna som byggestein i protein og DNA. Sjølv om lufta består av 78 % nitrogen, er ikkje dette næringsstoffet nødvendigvis så lett å få tak i for plantene. Plantene har ikkje moglegheit til å gjere nitrogengass frå lufta om til nitrogensambindingar som dei kan nyttiggjere seg, og har derfor utvikla ulike tilpassingar. Erteplantene inngår til dømes i eit symbiotisk forhold med nitrogenfikserende bakteriar som kan gjere nitrogengass om til biologisk tilgjengelege nitrogensambindingar.

Plante med røter som har knollar. Illustrasjon.

Mykorrhiza (sopprot) – planter og sopp samarbeider

Ei anna tilpassing for å få tak i næringsstoff er å inngå eit mutualistisk samliv med sopp. Når ein sopp veks i nærleiken av ei plante, kan dei tynne sopphyfane legge seg rundt eller vekse inn i planterøtene og danne det vi kallar mykorrhiza. Både planta og soppen har nytte av dette: Planta får lettare tilgang på vatn og næringsstoff (til dømes fosfat, sink og kopar), mens soppen får glukose frå planta.

Sopphyfar er mykje tynnare enn planterøter. Derfor kan dei trenge inn i mindre porer i jorda og få tak i vatn og næringsstoff som elles ville vore utilgjengelege for planta.

Tre med røter knytte saman med hyfane til ein sopp. Illustrasjon. — Dei tynne sopphyfane kan trenge inn i røtene til eit tre og gjer at dei kan utveksle vatn og næringsstoff med kvarandre.

Omgrep

Mikronæringsstoff: er næringsstoff plantene treng veldig små mengder av.
Makronæringsstoff: er næringsstoff plantene treng større mengder av.
Mykorrhiza (sopprot): er eit samarbeid mellom sopp og planter der soppen får glukose frå planta, mens planta får vatn og mineral "i bytte".
Mutualisme: er eit samspel mellom organismar der begge partar har nytte av samspelet.
Nitrogenfikserande bakteriar: er bakteriar som kan ta nitrogengass frå lufta og gjere det om til nitrogensambindingar som planter kan utnytte.

Oppgåve. Sant eller usant?

Ta stilling til påstandane. Kva er sant, og kva er usant om planter og næring?

Kjelder

Openstax (2018). Nutritional Adaptations of Plants. Henta 21. oktober 2021 frå https://openstax.org/books/biology-2e/pages/31-3-nutritional-adaptations-of-plants

Sirevåg, R. (2022, 18. februar). Belgplantebakterier. I Store norske leksikon. https://snl.no/belgplantebakterier

Universitet i Oslo (2019 ). Botanisk og plantefysiologisk leksikon. Henta 21. oktober 2021 frå https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/

CC BY-SASkrive av Thomas Bedin, Hanne Hegre og Kristin Bøhle.

Sist fagleg oppdatert 15.09.2023