Bevegelse
Evna organismar har til å bevege seg, er ein av dei viktige livsprosessane som sikrar overleving. Til dømes strekker plantar seg mot lyset, amøbar flyttar massen sin mot mat, rovdyr spurtar for å fange byttedyr, og olbogeskjel "glir" på svaberget for å beite.
Plantebevegelsar
Fastsittande plantar kan ikkje flytte seg frå stad til stad, men dei kan likevel bevege på seg. Det gjer at dei kan tilpasse seg endringar på staden der dei veks.
Tropismar
Tropismar er vekstbevegelsar som går i ei bestemd retning, og som er styrt av ein ytre påverknad. Døme på påverknader kan vere
lys (fototropisme)
vatn (hydrotropisme)
tyngdekraft (gravitropisme)
Nastiar
Nastiar er bevegelsar som er bestemde av oppbygginga til planteorganet, og som er uavhengige av retninga til faktoren som påverkar. Døme på påverknader kan vere
lys (fotonasti)
temperatur (termonasti)
berøring (thigmonasti)
Taksiar
Taksiar er bevegelsar hos celler eller organellar. Bevegelsane skjer på grunn av ein ytre påverknad, og dei går i ei bestemd retning.
Bevegelse hos dyr
For å kunne bevege seg frå stad til stad må dyra kjempe mot tyngdekraft og motstand frå luft, jord eller vatn.
Leddyr og virveldyr beveger seg ved hjelp av musklar og skjelett, og eit nervesystem som styrer desse.
Eincella dyr har ikkje musklar og skjelett, men dei kan likevel bevege seg: Eincella amøbar lagar utløparar av cytoplasmaet sitt, mens andre eincella organismar kjem seg rundt med ulike typar flimmerhår.
Skjelett
Eit skjelett støttar opp kroppen, beskyttar indre organ og gjer at eit dyr kan bevege seg. Det finst tre ulike typar skjelett:
hydrostatisk skjelett
ytre skjelett
indre skjelett
| Type | Oppbygging | Funksjon | Finst hos |
|---|---|---|---|
| hydrostatisk skjelett | skilde rom fylte med væske | held kroppen utspend og støttar indre organ | blautdyr |
| ytre skjelett | hardt skal som omgir dyret | beskyttar mot rovdyr, beskyttar indre organ og gjer det mogleg å bevege seg ved hjelp av musklar | virvellause dyr |
| indre skjelett | knoklar | støttar opp organismen, beskyttar indre organ og gjer det mogleg å bevege seg ved hjelp av musklar | virveldyr |
Musklar
Musklar består av celler som er spesialiserte til å trekke seg saman, og gjer at vi og andre dyr kan bevege oss. Vi treng også musklar for å utføre ulike oppgåver, for at hjartet skal kunne slå, og for å fordøye mat. Ulike typar musklar har ulike oppgåver.
Skjelettmuskulaturen kan vi kontrollere med vår eigen vilje, mens den glatte muskulaturen og hjartemuskulaturen jobbar utan at vi treng å tenke på det.
| Type | Finst kvar? | Funksjon | Utsjånad | Kontroll |
|---|---|---|---|---|
| skjelettmuskulatur | i heile kroppen festa til knoklane | gjer at vi kan bevege oss | tverrstripete | viljestyrt |
| hjartemuskulatur | i hjartet | får hjartet til å trekke seg saman | tverrstripete | ikkje viljestyrt |
| glatt muskulatur | i fordøyingskanalen, urinvegar, luftvegar, blodårer, lymfeårer | driv innhald framover | glatt | ikkje viljestyrt |
Ein muskel består av muskelfibrar
Fleire muskelceller/-fibrar ligg saman og dannar ein større bunt som er omgitt av ei hinne. Fleire buntar utgjer til saman ein muskel. Muskelen er også omgitt av ei hinne, og denne går over i sener der muskelen er festa til skjelettet.
Signaloverføring frå nervecelle til muskelcelle
Når du til dømes bestemmer deg for å bevege det eine beinet ditt, blir det sendt signal frå hjernen via ryggmergen og ut til dei enkelte cellene i musklane som trengst for å bevege beinet. Figuren viser meir detaljert korleis dette går føre seg.
