Grammatiske element i tekstar

Tekstar er sette saman av element som vi kan seie fungerer på ulike nivå: eit grammatisk, eit tekstuelt og eit estetisk. Når du gjer ein analyse av ein tekst, kan ei slik grovinndeling vere eit godt utgangspunkt for å sjå på kva for nokre ulike verkemiddel som er brukte. Samtidig er det viktig å vere klar over at dei tre nivåa ofte går inn i kvarandre. Derfor må du òg sjå på samspelet mellom verkemiddel på ulike nivå, og korleis dei saman bidreg til å få fram tema og bodskap.

Her skal vi sjå på kva det vil seie å analysere det grammatiske nivået i tekstar, og komme med tips til kva teoriar og omgrep du kan bruke i arbeidet med å analysere teksten på dette nivået.

Grammatikk er system av reglar som ulike språk følger. På morsmålet ditt lærer og følger du desse reglane utan å tenke over det, mens når du lærer andre språk, må du ofte jobbe hardt med å lære deg reglane i språket.

Grammatikk er system for fleire ulike sider av språket:

• kva lydar språket består av, og korleis dei kan setjast saman for å bli ord (fonetikk og fonologi)

• korleis ulike ordklassar blir bøygde for å uttrykke nyansar som har med tid, kjønn, tal, bestemtheit og eigarskap å gjere (morfologi)

• korleis ord kan setjast saman i rekkefølge for å gi meining (syntaks)

• korleis ord, frasar og setningar får betydning (semantikk og pragmatikk)

Som du ser av dei ulike områda som grammatikken dekker, er vi for det meste på ord- og setningsnivå, sjølv om semantikk og pragmatikk òg kan handle om konteksten for språket. Dei mest relevante systema for ein tekstanalyse er nok morfologi, syntaks, semantikk og pragmatikk.

Eit viktig analysespørsmål er: Kva for nokre grammatiske val har avsendaren teke når hen representerer verkelegheita gjennom tekst? Vi kan bruke både morfologi og semantikk til å seie noko om forskjellane i betydning mellom desse to ytringane:

Russland har invadert Ukraina.
Det går føre seg ein fredsbevarande operasjon i Ukraina.

Begge ytringane vart brukte for å beskrive det som skjedde i Ukraina i 2022, men hendingane vart framstilte på to heilt ulike måtar. Når det gjeld semantikken, kan vi sjå på orda som er valde. Det er stor forskjell på betydninga av "invadert" og "fredsbevarande operasjon". Med eit morfologisk perspektiv ser vi at i den første setninga har vi eit subjekt, Russland, som har gjort noko mot nokon, objektet "Ukraina". I den andre manglar eit klart subjekt, i staden blir det formelle subjektet "det" brukt.

Du finn ei oversikt over ulike måtar morfologi og semantikk kan brukast på for å skape bestemde vinklingar i ein tekst, i artikkelen "Tekst og verkelegheitsbilete".

Korleis ord og frasar blir brukte for å skape meining og samanheng i ein tekst, er òg grammatiske element som det er interessant å sjå på i ein analyse. Dette hjelper oss til å forstå haldningane avsendaren har til personar og tema i teksten.

Referentar

Ord og frasar er uttrykk som refererer til objekt og fenomen i verda, som vi kallar referentar. "Mamma" og "statsminister" er to ord som kan ha same referent, dei kan referere til same person, men orda legg vekt på ganske ulike sider ved denne personen. Dette er interessant å sjå på i ein analyse.

Ein måte å introdusere ein ny referent i ein tekst på er å gi substantivet som beskriv han, ubestemd form, til dømes "eit land". Neste gong referenten blir omtalt, kan substantivet få bestemt form, "landet".

Referentkjeder

Når ein referent er innført, kan vi vidare i teksten vise tilbake til referenten og skape ein tematisk samanheng. I dei fleste tekstar blir referenten omtalt med fleire ulike ord og frasar. I staden for å gjenbruke det same ordet, brukast synonym (ord med same tyding), antonym (ord med motsett tyding) og omgrep på ulike nivå ("fugl" – "kjøttmeis") til å lage det som blir kalla referentkoplingar.

Dei ulike måtane eit fenomen, ein person eller eit objekt blir omtalt på i ein tekst, dannar referentkjeder. Ved å analysere kva ord for referenten som er kopla saman i slike kjeder, og kva dei betyr, blir ofte haldninga teksten har til referenten, tydelegare.

Når vi set saman setningar og avsnitt til noko vi tolkar som ein heilskapleg tekst og ikkje berre tilfeldige ytringar utan samanheng, har teksten det vi kallar koherens. Denne tolkinga av teksten som samanhengande blir skapt av både eksplisitte og implisitte koplingsmekanismar.

Eksplisitt tekstkopling består av ulike bindeord som tydeleg seier noko om samanhengen mellom setningane. Under ser du døme på ulike typar koplingar og på bindeord som kan brukast for å gjere dei eksplisitte.

Implisitt tekstkopling blir skapt av at lesarar automatisk tolkar ein samanheng mellom setningar som står etter kvarandre. "Huset vårt er stort. Vi kan ha fest." Dei fleste tolkar det som at det er eit kausalkopling mellom dei to, at "vi" kan ha fest fordi huset er stort.

Ulike typar koplingar:

• Kausalkoplingar skaper ei kopling av årsak og verknad mellom ulike referentar i teksten. Døme på bindeord: "fordi", "derfor", "på grunn av".

• Temporalkoplingar seier noko om korleis ulike referentar i teksten stiller seg til kvarandre i tid. Døme på bindeord: "etter", "samtidig", "før", "no", "då", "den gong".

• Adversative koplingar skaper motsetningar mellom ulike referentar i teksten. Døme på bindeord: "derimot", "likevel", "uansett", "eller", "sjølv om".

• Additive koplingar set likskapsteikn mellom ulike referentar i teksten. Døme på bindeord: "og", "på same måte", "mellom anna", "i tillegg".

Det å sjå etter både implisitte og eksplisitte setningskoplingar i ein analyse kan gjere både open og skjult argumentasjon i ein tekst tydelegare. Det kan også avdekke konfliktområde eller ulike interesser og stemmer som er til stades i teksten.