Antropocen – mennesket sin tidsalder

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC

Bilete: Science Photo Library

Sjølve omgrepet antropocen kan setjast om til "mennesket sin tidsalder". Ordet er sett saman av antropo, som kjem av det greske anthropos – "menneske", og cen, som er ei ending som blir brukt i namn på geologiske tidsepokar. Vi kallar tida vi er inne i, for antropocen for å understreke at vi menneske ikkje bruker naturen på ein berekraftig måte, og at det vi gjer, påverkar plantar, dyr og økosystem i enormt stor grad.

Det er ikkje enkelt å fastslå heilt nøyaktig når antropocen byrja. Nokre meiner at antropocen starta då menneske byrja å bevege på seg og mange artar døydde ut, til dømes då menneska kom til Amerika for rundt 12 000 år sidan. Andre vil seie at antropocen starta med den industrielle revolusjonen, som har ført til at vi menneske har forma om stadig større delar av jordkloden. Eit tredje forslag er at antropocen starta med kjernefysisk tid på midten av 1900-talet, då radioaktive stoff vart spreidde og dermed kunne setje geologiske spor i berggrunnen.

I 2024 vart det vedteke å ikkje innføre antropocen som ein geologisk tidsperiode (Kjørstad, 2024). Likevel blir omgrepet brukt innan mange fagfelt om den tida vi lever i no, fordi det beskriv godt kor mykje menneska påverkar jorda. Til dømes flyttar menneske på ti gonger meir masse enn det naturlege prosessar gjer i året (Jones & King, 2023).

Antropocen handlar om at vi menneske no i stor grad har klart å temme jorda. I mesteparten av tida menneske har levd på jorda, har vi levd som jegerar og sankarar. Vi har vore nøydde til å leve med naturkreftene og tilpasse oss dei. Over tid har vi lært å kontrollere elden, pløye marka og temme og avle fram dyr. Illustrasjonen under viser kor mange husdyr det er i forhold til ville pattedyr på jorda.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-SA

Bilete: Hannah Ritchie, Klara Auerbach

Dessverre bruker vi ikkje jorda på ein berekraftig måte i dag. Vi har både for store klimagassutslepp og for stort økologisk fotavtrykk – det vil seie at vi bruker meir natur enn det som finst. Og sjølv om talet på barnefødslar i verda no ikkje aukar, vil vi bli fleire menneske på jorda dei næraste tiåra.

Dei fleste er einige i at menneske har verdi i seg sjølv. Når noko har verdi, uavhengig av om det er nyttig for nokon andre, seier vi at det har eigenverdi. Kva med naturen? Er han verdifull fordi han er nyttig for oss, eller har han ein eigenverdi?

va med naturen? Er han verdifull fordi han er nyttig for oss, eller har han ein eigenverdi? Uansett kva vi meiner om dette, er naturen avgjerande for korleis menneske har det. Vi menneske er heilt avhengige av naturen og økosystema i han for å skaffe oss mat og vatn, for at plantar skal pollinerast, og for å bremse klimaendringane. Vi er rett og slett avhengige av tenester naturen gir oss. Dette kan vi kalle økosystemtenester.

Dette er òg utgangspunktet for at fleire meiner vi bør dele inn FNs berekraftsmål etter kva som er viktigast, i den såkalla bryllaupskakemodellen. I bryllaupskakemodellen blir dei berekraftsmåla som handlar om natur, rekna som dei mest grunnleggande. Klarer vi ikkje å nå desse måla, vil vi heller ikkje klare å nå dei andre berekraftsmåla, fordi naturen er heilt vesentleg for livsgrunnlaget vårt.

Korleis går det eigentleg med naturen?

Folk flest i verda lever lenger og har det betre, for det går faktisk ganske bra med verda. Men når det gjeld natur og miljø, er vi dessverre inne i ei negativ utvikling. Sjølv om vi menneske stadig klarer å kontrollere meir av naturen – til dømes ved å produsere meir mat på mindre område – går det ikkje like bra med naturen.

Det biologiske mangfaldet er på mange måtar livsgrunnlaget vårt. I 2019 kom FNs naturpanel med den første hovudrapporten sin. Dette er ein såkalla metastudie, der dei systematisk har teke for seg 15 000 akademiske rapportar og kjelder. Forskarar reknar med at det finst omtrent åtte millionar artar, og at ein million av desse no står i fare for å bli utrydda. Det er heilt naturleg at artar døyr ut, men no skjer det i eit unaturleg høgt tempo. Faktisk reknar vi med at artsutryddinga no går føre seg mellom ti og hundre tusen gonger fortare enn nokon gong i menneska si historie (Tvedt, 2019).

Bileta under viser eit område vest for Kristiansand. Her vart Grauthellerkrysset på E39 ferdigstilt i 2023. Som du ser, kan vegbygging føre til nedbygging av mykje natur. Er det andre ting vi menneske gjer som går ut over naturen?

Årsaka til at artar er utrydningstrua, og at det blir færre individ innan kvar art, er menneskeleg påverknad. Til dømes er 75 prosent av landjorda i betydeleg grad forandra av menneske. Skogar er blitt til åkrar, område er drukna i demningar, og vi bygger hytter og vegar i det som tidlegare var urørt natur. Dette naturtapet må vi gjere noko med i løpet av dei næraste åra. Heldigvis er det mange nasjonar og organisasjonar som no jobbar aktivt med desse utfordringane.

For å forvalte orda på ein god måte er vi menneske avhengige av å jobbe godt saman. Heldigvis er vi usedvanleg gode på å samarbeide og finne løysingar saman. Vi har no fleire internasjonale avtalar knytte til klima, natur og miljø.

FNs berekraftsmål gjeld alle FNs 193 land, og fleire av berekraftsmåla dreier seg om å ta betre vare på naturen. Store internasjonale avtalar påverkar òg politikken i dei ulike nasjonane. Dermed får vi både lover og reglar, skattar og avgifter og støtteordningar som gjer det enklare for menneske og samfunn å leve berekraftig. I tillegg jobbar næringslivet mot å bli meir berekraftig og sirkulært fordi stadig fleire ønsker å kjøpe berekraftige produkt.

Vi får håpe at vi menneske klarer å forvalte naturen på ein god måte, anten vi er inne i mennesket sin tidsalder eller ikkje.