Klassereise
Før du lyttar til podkasten, kan du setje deg saman med ein eller to i klassen og diskutere kva de veit om klassar, klassesamfunn og sosial mobilitet frå før av. Det kan vere lurt å notere ned nokre stikkord.
Kva veit de om det følgjande?
- Kva er sosial mobilitet? Er det stor eller liten sosial mobilitet i Noreg?
- Kva veit de om klassar i Noreg? Er Noreg eit klassesamfunn?
- Kva betyr det å ha gjort ei klassereise? Kjenner de nokon som har gjort ei klassereise?
Klassereise
I denne podkastepisoden fortel Leo Ajkic om klassereisa si, frå barndommen i Bosnia og i Bergen, til å bli ein kjend programleiar i TV og radio. Han snakkar òg om observasjonane sine av klasse både de...
Tekstversjon
Deltakarar: Berit Boman – Programleiar. Leo Ajkic – LA.
Programleiar: Hei, eg heiter Berit Boman, og no skal det handle om klassereise.Ei klassereise kan vere ei flytting mellom grupper og opp eller ned på ein sosial rangstige – at ein går frå det eine til det andre, gjennom utdanning, inntekt, livsstil eller via kulturelle kjenneteikn elles. Altså kan ein ha ei klassereise innanfor status, verdiar, normer eller haldningar.Leo Ajkic er kjend frå NRK med seriar som Leo og U-landslaget, TV-aksjonen, Trygdekontoret, Leo tar valget, Typen til, og sist, men ikkje minst Flukt, som han vann Fritt Ord-prisen for, og som han òg vann Gullruten for som beste programleiar. Leo har fått fleire utmerkingar for å drive folkeopplysning og medverke til å skape eit romslegare og meir tolerant samfunn.Det var ikkje verst, Leo.
LA: Eg set stor pris på det.
Programleiar: Men vegen dit har ikkje vore gjort i ein fei. Velkomen!
LA: Tusen takk.
Programleiar: La oss gå litt tilbake i tid. Det er eit stykke frå å kome til Noreg som elleveåring til å vere programleiar i NRK.
LA: Ja.
Programleiar: Kor kom du frå før det?
LA: Då kom eg frå Bosnia, tidlegare Jugoslavia. På den tida gjekk eg det siste skuleåret på barneskulen der nede, fjerde klasse – det er ungdomsskule frå femte til åttande. Då budde eg på ein liten stad mellom Dubrovnik og Split, som mange som har reist til Kroatia, kanskje kjenner. Ein stad midt imellom der finst det eit lite område med kystlinje, omtrent 30–40 kilometer lang, som tilhøyrer Bosnia.
Programleiar: Korleis var oppveksten din før krigen? Korleis var det heime hos dykk?
LA: Når eg ser tilbake på det i dag, sjølv om det ikkje verka sånn den gongen, var foreldra mine unge. Mamma var vel kanskje eit par og tjue då ho fekk meg. Pappa var ikkje så langt oppe i tjueåra, han heller. Men dei var nyutdanna og hadde nettopp begynt å jobbe – dei hadde livet på stell. Eg var mykje med besteforeldre mine, for det var ikkje barnehagar, så eg lærte mykje av dei. Eg hang mykje med besteforeldra mine både på farssida og morssida.
Programleiar: Kva slags yrke hadde foreldra dine?
LA: Faren min var siviløkonom og mora mi er pedagog. Men ho jobba faktisk i bank då eg var liten. Eg veit ikkje kvifor.
Programleiar: Så kva klasse var det de tilhøyrde der?
LA: Vi var på veg opp. Bestefaren min hadde nettopp gått av med pensjon, for han hadde sikkert jobba statleg lenge. Han jobba med leiing og agrikultur og innan landbruk og fabrikkar og liknande. Eg vil seie vi var ein vanleg standardfamilie.Eg opplevde at klasseskiljet mellom rik og fattig var endå mindre der eg kom frå, enn kva vi har i dagens samfunn. Vi hadde ingen multimilliardærar og millionærar i samfunnet vårt, og det var heller ingen uteliggjarar. Til og med dei med psykiske lidingar og litt «rare» folk – byoriginalar – var andre ofte «kule» med. Men det var nokon som var låst inne på grunn av skam, eg skal ikkje seie at alt var betre. Det var ein del som var heilt på trynet overalt, men det klasseskiljet såg eg ikkje før seinare, før eg reiste etter krigen, før vi fekk MacDonalds, HM og store kjøpesenter – det same som finst her. Før var det marknad med mindre småbutikkar, og no er det større kjeder som ein finn rundt i heile verda. Og før var mykje ofte statseigd, mens no er det ofte utanlandsk eigd – av tyske, engelske og amerikanske firma, og til og med arabiske, kinesiske og norske.
Programleiar: Kvifor måtte de flykte?
LA: Det hadde eigentleg å gjere med korleis situasjonen blei i heimbyen vår mot slutten av og etter krigen. Faren min og mora mi sin var eigentleg frå same folk, men dei blei definerte som to folkeslag på grunn av klangen på etternamnet og på grunn av tidlegare religionshistorie. Begge hadde tilhøyrsel i Jugoslavia og Bosnia der vi budde, men dei måtte velje.
Programleiar: Du var 11 år og kom frå Balkan og til Bergen. Kva kom du til i Bergen?
LA: Eg kom til eit «feitt», «chill» nabolag. Eg var ikkje klar over at det kanskje er eit av Bergens fattigaste nabolag før seinare – kanskje òg eit av Noregs fattigaste. Men akkurat då var det «feitt». Eg prøver å hugse korleis ting var under krigen, men då eg kom hit, tenkte eg: «Kva er det folk snakkar om, det er ikkje sånn at det regner pengar på alle her, og folk slit alle med sitt.»Eg budde ikkje i eit einebustadsområde der folk hadde au pair. Eg visste ikkje kva au pair var før mykje seinare. Du veit, i Bergen har dei eit «jeg-meg-deg»-språk. Det blei eg kjend med litt seinare, ikkje med ein gong, og eg skjønte ikkje at det var eit skilje mellom dei som seier «jeg, meg, deg» og dei som seier «eg, meg, deg» (på bergensk).
Programleiar: Men der du voks opp, seier ein «eg, meg, deg»?
LA: Ja, eg er frå Bergen.
Programleiar: Kvar i Bergen voks du opp?
LA: Skyggesiden, Løvstakken, Solheimsviken – frå Danmarksplass og oppover. Eg treivst der. Det var multikulturelt og eit «feitt» nabolag. Mange frå andre nabolag kom dit for å oppleve det, for vi hadde noko på gang som andre såg og ville vere ein del av. Vi berre levde. Ikkje noko av det avisene kunne skrive om, eller skriv om i dag, stemde. Det var berre eit «feitt» fellesskap, og mange subkulturar blei utvikla og voks på grunn av det, som til dømes norsk basket og hiphop. Eg vil seie Løvstakken er ein viktig stad – og Loddefjord – på grunn av det som skjedde først i Bergen og så i resten av Noreg, der nye landsmenn var viktige for å få det til og få desse miljøa til å vekse.
Programleiar: Kor lang tid tok det for deg å «blende inn» og bli ein del av ...?
LA: Det gjekk fort. Det første skuleåret var på Nygård skule, som han heiter. Tenk deg alle klassar, for det finst òg folk frå andre land som kjem til Noreg, som er rike, og som har barn. Du finn deg til dømes ein oljemogul i Brasil, de slår dykk saman, og ungane dykkar skal leve i Noreg. Då må to av dei gå på skulen her og lære norsk og begynne frå dag éin, saman med folk som kom som flyktningar til Noreg for tre dagar sidan. Og nokon andre må kanskje gå eitt år om igjen fordi dei heller ikkje kan engelsk. Dei har eit heilt anna utgangspunkt enn deg og har eit språk som er heilt annleis enn norsk, og foreldra kan ikkje hjelpe dei så mykje med leksene. Eg kom til Noreg og prøvde å lære litt om nordmenn då eg venta på papira. Eg las ei bok som heitte Ny i Norge, som handla om isbjørnar og Ola og Kari, men her trefte eg liksom alle. Lærarane var Ola og Kari, og eg hadde vener i nabolaget mens eg gjekk på den skulen for å lære meg norsk. Men eg føler eg trefte heile verda i Noreg, noko som var veldig «feitt». Etterpå, når du begynner på ein norsk skule, då er det kanskje færre innvandrarar nokre stader, og fleire andre stader. På nokre skular seier alle «jeg, meg, deg», på andre skular er det litt større klasseforskjellar, men på Nygård skule var alle ulike og like samtidig, og alle gjekk kledd i klede som var in der dei kom frå, før dei kom hit. Så alt var heilt «røre» altså.
Programleiar: Kor mange av dei du gjekk i klasse med, begynte på vidaregåande skule?
LA: Det hugsar eg ikkje – eg har mange vener som ikkje har fullført vidaregåande skule. Eg kjenner framleis folk i dag som tek opp fag for å gjere seg ferdig. Dei begynte kanskje på yrkesfag fordi dei var skulelei og ville gjere seg fort ferdig, men så likte dei ikkje yrkesfaget fordi det var mange skuletimar dei måtte gå, ting var kjedeleg eller tok for lang tid. Og så fekk dei seg trucklappen eller eit eller anna, og begynte å jobbe og tene nesten like mykje som ...
Programleiar: ... foreldra gjorde?
LA: Ja, eller dei hoppa av kokkelinja og fekk seg jobb som kokk eller bartender. Det er mange eg kjenner som har hoppa av og begynt i praksis. Mange av dei har kanskje tidleg visst at dei må jobbe, at dei skal jobbe.
Programleiar: Kva ville mora og faren din at du skulle bli?
LA: Dei ville at eg skulle utdanne meg til noko som generasjonane før kanskje har slåst lenge for å få lov til å gjere – det å bruke moglegheitene ein får ved å ha rett til utdanning, og ved at skulegang er gratis i Noreg. Det er noko anna i USA, når det kostar såpass mykje, eller viss du er i England og skal på ein dyr skule. Då skjøner eg at ikkje alle har råd til det. Men når du er i eit land med moglegheiter, som Noreg, meinte foreldra mine at det ville vere skikkeleg dumt å ikkje nytte seg av dei moglegheitene. Det la litt press på meg, fordi eg såg at den utdanninga dei sjølv hadde fått, ikkje gav dei nokon resultat her i Noreg. Eg såg dei ta jobbar som ikkje krev utdanning, og dei blei der framfor å satse på draumane sine, for at vi skulle få det betre. Det er som om du seier til meg at eg må ta utdanning for å bli noko, men så ser eg at sjølv om eg tek utdanning, går ikkje søknaden gjennom, kanskje på grunn av namnet mitt. Men viss du ser blant legar, dei som reddar liv, folk vi er avhengige av, tannlegar, så ser du innvandrarar. Så foreldra mine hadde rett, men dei yrka som ofte sikrar deg jobb, er veldig vanskelege her. Det er lege, tannlege, advokat, og dei yrka er veldig ... uff!
Programleiar: Kva begynte du å studere?
LA: Litt ulikt. Først tok eg examen philosophicum og examen facultatum, og eg greidde å presse meg gjennom det. Det var kult å kunne drøfte, og vidare tok eg sosialantropologi. Eg likte faget, men eg tvilte skikkeleg på korleis eg skulle få bruk for det. Eg trong noko handfast, noko realfag, noko vi kan skape i livet. Eg måtte ha noko der eg hadde moglegheit til å tene fleire pengar.
Programleiar: Så då tok du eit nytt hopp, og det var via lokal-TV i Bergen, til Oslo og NRK – statskanalen. Korleis var den overgangen?
LA: Det skjedde ikkje så brått. Det var i fire år eg var på lokal-TV, og eg tok ikkje det på alvor i det heile. Eg trudde ikkje det kom til å føre meg til NRK då eg begynte. Den stilen var prega av at eg gav blaffen, at eg ikkje brydde meg. Eg var sånn: «No skal eg vere på TV. No skal eg vise folk korleis vi snakkar i nabolaget mitt.» Folk står sikkert i kø for å få ein sånn jobb. Og eg var sikkert ein av dei som hadde gitt opp med å søkje jobb fordi eg ikkje kom til å få han uansett, tenkte eg. Nokre vener av meg laga TV, og eg tenkte at no skulle eg berre gjere ein møkkajobb, no skulle eg vere han som dei aldri skulle gitt denne jobben til, for eg hadde eigentleg ikkje lyst på han. Det var den mentaliteten eg hadde. Men det opna nokre dører, og det var ein del folk som såg mykje anna. Eg fekk kommentarar for dei dryge vitsane og det som skulle vere i programmet, men så begynte fleire menneske å akseptere meg, menneske som programmet ikkje var retta mot. Det var ikkje dei som skulle like det. Men dei likte korleis eg møtte ein fyr frå ein lågare klasse og spøkte med han på same måte som då eg møtte ein rik fyr frå ein høgare klasse. Det var kanskje måten eg møtte dei menneska i intervjuet, det var noko som blei lagt merke til, kanskje fordi det blei gjort annleis på TV. Det var eit eller anna der som gjorde at mange tok meg imot på ein annan måte enn kva eg hadde forventa. Det utvida òg horisonten min med tanke på kven eg vil skal sjå opp til meg eller like meg. Og kven eg liker, blei òg annleis – kven eg har tilhøyrsel til. Eg synest det er litt vanskeleg å setje ord på.
Programleiar: Men etter at du kom til Oslo, kom du i ein ny klasse – frå ordentleg arbeidarklasse og frå å ha vore innom dei ulike miljøa i Bergen. Etter at du kom til Oslo, var du til og med innom P2, kulturkanalen i NRK. Kva miljø møtte du då, som du ikkje har vore van til?
LA: Eg har ikkje møtt noko i Oslo som eg ikkje har blitt van til. Eg flytta til Oslo då eg var 26, trur eg. Eg begynte med å pendle, så allereie då hadde eg reist, møtt og sett ein del.
Programleiar: Kva blir forventa av deg no som ikkje var forventa av deg i Bergen?
LA: Det veit eg ikkje. Eg bryr meg ikkje så mykje!
Programleiar: Korleis er middagar med fine folk og sånt?
LA: Det er eg som skaper forventningane, først og fremst. Unge folk veit sjølv. Når det er snakk om forventningspress, er det vi sjølv som set oss i bås, vi sjølv som seier: «Oi, no er det sånn, no må eg vere sånn, då burde eg gjort sånn». Men eg har sjølvsagt alltid ein arbeidsgivar eg skal samarbeide med. Kanskje dei ønskjer meir av det eine, eller det andre, eller kanskje dei vil at noko skal setjast lys på, for det likte dei, og det likte publikum. For det er framleis ein jobb.
Programleiar: Klassereiser kan jo gå føre seg for unge som ikkje har hatt ei sånn dramatisk historie som deg. For unge som til dømes står med ein fot i ein kultur eller eit miljø og vil røre seg, så er det ofte motstand, til dømes mot at dei skal flytte – både der dei flyttar frå og det dei går inn i. Kanskje nokon flyttar frå ein familie der ingen forstår at dei vil studere, som vi snakka om i samband med Bergen. Eller kanskje nokon kjenner den nye motstanden der dei skal studere og merkar at kulturforskjellane er veldig store, at det er vanskeleg å finne vener og fotfeste. Kva vil du seie til alle dei som opplever dette i Noreg i dag?
LA: Det er mange ting. Det er viktig å førebyggje. Det er viktig å sjå seg sjølv i andre, ofte før ting har skjedd. Viss vi alle hadde greidd å sjå oss sjølv i andre, så hadde vi handla litt betre, trur eg. Viss du veit at du kanskje ein dag begynner på ein folkehøgskule eller flyttar til ein ny stad fordi foreldra dine blei skilde, kva ville du likt at nokon gjorde for deg som ny elev i ein ny klasse? Då kan du gjere det same når du ser ein ny elev.
Programleiar: Kva tenkjer du om at du kanskje har gjennomført fleire klassereiser?
LA: Eg kjem ikkje til å greie å forandre personlegdommen min ut ifrå fleire klassereiser. Eg kan miste alt eg har hatt og eg kan bli endå rikare.Det er to måtar å sjå det på. Økonomisk klassereise gjer at du har moglegheit til å flytte på deg og bu der du vil – kjøpe deg det huset, sende barna dine ulike stader, sende dei på privatskule, ha feriar saman, skape minne, kjøpe køyretøy, og om de blir sjuke, stikk de til utlandet og fiksar det fordi dei har ei anna behandling der som er dyrare, men meir effektiv. Ikkje veit eg!Så har du den andre klassereisa, som handlar om personlegdom og korleis ein kler seg. Eg har møtt så mange som aldri har vore rike, i nabolaget mitt i Bergen. Men dei gir seg ut for å vere rike ved å seie «jeg, meg, deg», eller ved å late som. Eg ser mange i dag frå dei fattigaste stadene i Noreg – dei som absolutt har minst. Det dei har til felles med dei rikaste i Noreg, er at dei handlar i dei same butikkane. Barna deira, dei sparer og får deg ein ekstrajobb for å kjøpe seg eit Gucci-belte, skjøner du kva eg meiner? Dei bruker konfirmasjonspengane til det, når heile familien endeleg har gitt dei noko. Det er kanskje heilt feil fokus, men ein må igjennom det. Eg har på ein måte gjort det sjølv. Og det er den klassereisa som handlar om kven du vil bli assosiert med, kva gruppe du vil tilhøyre. Når folk ser deg, vil du kanskje dei skal tru at du er ein av dei som går med Canada Goose-jakke og er med i den bestemte russegjengen, du veit kva eg meiner. Du skal ha midtskil og panneband og kle deg fint med Gant. Folk skal tru at du er frå Frogner, kanskje fordi du er derifrå og ikkje har så god råd, eller du er frå ein annan stad, eller kanskje du har ein annan grunn. Eg har òg vore der i ungdomstida, der eg gjorde ting for å passe inn. Men no er eg såpass vaksen at eg ikkje kjem til å begynne å snakke finare fordi eg vil inn i ein krins der det er nordmenn, eller der ein må gjere som alle andre.
Programleiar: Korleis har klespreferansane dine vore gjennom tidene?
LA: Eg har høyrt at viss eg kler meg meir i dress og slips, så kan eg ta meir betalt.
Programleiar: Er det sant?
LA: Eg er høyrde det frå folk som er i bransjen. Eg lovar deg, viss du tek på deg slips og skjorte, kan du ta dobbelt så mykje for å stå der og halde foredrag. Det er ofte det dei gjer – tek med PowerPoint med ein fin presentasjon.Eg har høyrt mykje rart, men det er òg noko eg følar har gått i feil retning, for eg har ikkje hatt ein del av dei materielle tinga som eg ville ha då eg var liten og voks opp i Noreg – ting som mange kanskje har teke for gitt. Og så, då eg fekk litt pengar, ville eg ta det igjen. I staden for å kjøpe leilegheit med ein gong, kjøpte eg meg dyre sko, dyre jakker og ting som eigentleg ikkje gav meg noko anna enn ei kortvarig glede.
Programleiar: Men kvifor gjorde du det?
LA: Fordi det er det ein gjer. Ofte når ein har ein sånn oppvekst – vel, du treng ikkje å ha ein sånn oppvekst – ofte er det det andre gjer, og du vil berre vere ein del av gjengen.
Programleiar: Kva les du no? Er du meir ein sånn Aftenposten-mann, eller?
LA: Eg ser på nyheitene nesten kvar dag, og eg ser alltid Debatten med Solvang. Eg les ein del bøker, spesielt når eg reiser og når eg er på fly eller tog. Det er ikkje ofte eg greier å finne tid og ro til det i kvardagen heime. Eg assosierer ikkje heimen min med å lese bøker, men eg greier det på hotell og på reiser. Eg har periodar der eg jobbar mykje og reiser mykje, og då les eg mange bøker.
Programleiar: Korleis vil du seie at du har forandra deg mest gjennom desse åra – sett bort ifrå alder?
LA: Eg har blitt meir sikker på at eg er ein ressurs, at eg har ein verdi. Før hadde eg kanskje betre idéar, men eg tvilte på om det var ein god idé i det heile, og for nokon andre enn meg. Eg har prøvd ulike bransjar der eg har lykkast, så eg veit det har litt med meg å gjere og ikkje med bransjen. Det er ikkje sånn: «Å han Leo, han greidde det berre i TV-bransjen og han er ein ...» Eg veit at viss eg hadde opna den kebaben og gått heile vegen inn, så hadde den smakt bra. Det hadde blitt ein bra business, for eg veit at når eg set meg inn i ting, skal eg få det til. Og det er på grunn av alt eg har opplevd at eg kan tenkje sånn, føler eg.Nokon vil få bruk for meg. Kanskje ein ungdomsklubb ein eller annan stad, der eg kan vere «feit» med ungdommane. Det har samfunnet behov for. Kanskje eg kunne blitt ein kul lærar, for Noreg er litt som fjellvettreglane: Det er inga skam å snu. Då snakkar eg om studiar og sånt. Eg kunne begynt å studere igjen i ein alder av 38 viss eg vil og har moglegheiter til det, og blitt noko anna kanskje. Det går an – fordi eg seier det går an!
Programleiar: Takk for at du kom, Leo.
LA: Takk for at de ville ha meg her!
- Leo Ajkic har vore gjennom mykje på sin veg til der han er i dag. Kva er du mest overraska over om historia hans?
- Som barn flytta Leo frå borgarkrigen i Bosnia til eit av dei fattigaste strøka i Bergen. Korleis opplevde han sjølv dette området?
- Leo skil mellom ei økonomisk klassereise og ei personleg klassereise. Kva meiner han med det?
- Kva meiner Leo om å sjå seg sjølv i andre?
- Ifølgje Leo handlar både dei rikaste og dei meir fattige i dei same butikkane. Kva får ein fattig ungdom til å jobbe for å bruke pengar på å kjøpe statussymbol som Gucci-belte?
- Korleis har klassereisa til Leo endra synet hans på seg sjølv?
- Etter å ha lytta til podkasten, fekk du eit anna syn på klasse enn du hadde før?
Relatert innhald
"Brorskap og enhet" er skriven av Leo Ajkic. Teksten er publisert i boka Third Culture Kids (Naqvi, 2019).