Kastesystemet: jati og sosial mobilitet

Kastesystemet får ikkje berre konsekvensar for hinduane, men famnar faktisk eit mykje breiare spekter av India si befolkning. Dette blei også antropologar (og sosiologar) etter kvart klar over. Mange såg også at systemet faktisk var meir avansert enn kva ein først gjekk ut frå. Nokon har til og med argumentert for at dei fem hovudkategoriane rett og slett ikkje har så stor praktisk betyding for kvardagslivet til den vanlege mannen i gata. Antropologen Srinivas sa at den eigentlege eininga i kastesystemet ikkje er hovudkategoriane, men heller noko som kallast for jati. Slik han oppfatta det, var det jatiene som styrte kvardagslivet til den enkelte indar.

Det har vist seg at i tillegg til å vere ein del av dei fem hovudgruppene, er befolkninga i India også medlemmer av såkalla jati. Dette er grupper som famnar spesifikke yrke, oppheld seg på spesielle stadar eller inneheld visse folkegrupper. Det finst tallause jatigrupper, og kvar gruppe har sin bestemte plass i kastesystemet sitt hierarki. Sistnemnte får sjølvsagt konsekvensar for kva slags moglegheiter du har i samfunnet.

Kvar jati har sine eigne reglar og levesett. Reglane kan leggje avgrensingar på kva for jobbar du kan få og kven du kan omgåast. Tradisjonelt sett kunne medlemmane berre gifte seg innanfor sin eigen jati. Berre her ser vi at nettverket blir betrakteleg innskrenka. Det var heller ikkje sikkert at grupper høgare oppe i kastesystemet ville samarbeide med deg, spesielt ikkje viss du var plassert langt nede på rangstigen.

Dei kastelause, som på mange måtar har hamna på utsida av kastesystemet, høyrer derimot til ein jati. Dette dreier seg om jatiar langt nede på rangstigen til kastesystemet. I likskap med andre som er i ugunstige posisjonar, kjempar også dei låge jatiane for å forbetre sin eigen posisjon. Dei har blant anna forsøkt å etterlikne dei høgare kastane sine levesett og ritual, i håp om at det vil føre dei oppover i systemet.

Antropologar ble raskt interesserte i korleis kastesystemet sine mindre privilegerte kjempa for å betre sin eigen status, og delar av den antropologiske forskinga har fokusert på nettopp dette. Korleis klarer menneske som er “fanga” i eit så strengt system å jobbe seg oppover i hierarkiet? Kva trur du?

Vi forstår at mindre privilegerte menneske gjerne vil forbetre posisjonen sin i samfunnet. I kastesystemet kan ei slik oppgåve verke formidabel. Er du fødd inn i ein kategori, så blir du verande i den kategorien. Trass i dette er det likevel mange som forsøker å betre den sosiale statusen sin.

Det kan gå føre seg på tre måtar. Personane kan for det første forsøke å bytte kastemedlemskap. Dette er ei vanskeleg oppgåve, spesielt sidan du i prinsippet er fastbunden til den kasten du er fødd inn i. Andre moglegheiter er å forbetre posisjonen til sin eigen kaste, eller rett og slett hoppe ut av kastesystemet og leve eit liv utanfor. I dømet nedanfor skal vi sjå nærmare på det andre alternativet, nemleg kasteklatring.

Det finst mange døme på kastar som har forsøkt seg på kasteklatring. Her skal vi sjå på spritbrennarkasten sin veg mot ein høgare status.

I Bisipara var spritbrennarane lenge ei mindre privilegert gruppe. De hadde ikkje pengar, og ikkje ein fordelaktig sosial status. Dei blei rett og slett sett på som rituelt ureine. Dette ønskte dei å gjere noko med. Gjennom systematisk arbeid hadde dei over tid klart å betre den økonomiske stillinga si. Meir pengar gjorde sjølvsagt kvardagen litt lettare, men det betydde ikkje at kasten fekk noko betre omdømme av den grunn. Som vi var inne på i ein annan tekst om kastesystemet, behøver ikkje rikdom ha noko å seie for korleis andre ser på kasten. Du kan vere rik og rituelt urein, like mykje som du kan vere fattig og rituelt rein - og nettopp dette ønskte leiarane for spritbrennarkasten å gjere noko med. Planen var å gjere den økonomiske kapitalen om til rituell reinheit. Det var eit prosjekt som ikkje kunne gjennomførast i ei handvending.

Først måtte dei endre på korleis de opptredde i kvardagen. Dei gikk blant anna bort frå sine eigne religiøse ritual og utførte heller ritual ifølgje brahminske reglar (som er den høgaste kasten). Deretter endra dei kleskodar, og dei blei vegetarianarar. Alt for å sjå ut som ein høgare kaste. Vi skjønner at dette ikkje er ei enkel oppgåve. Du kan tenkje deg sjølv: Kor lett er å endre på den livsstilen du er vant til? Korleis trur du det ville vore å gå frå ein smarttelefon til ein gammal og analog Nokia? Når du har blitt vant til alt det ein smarttelefon har å by på, ville det neppe vere easy peasy – som det heiter.

Når ein jati endrar på måten dei lever på, med det føremålet å bli sett på som rituelt rein, kallar vi det for sanskritisering.

Sanskritisering var ikkje nok for å få resten av befolkninga til å sjå på dei som ein høgare kaste. For at det i det heile tatt skulle skje, måtte spritbrennarane klare å etablere eit slags klientforhold til brahminane – altså at brahminane utførde tenester for dem, og motsett. Det kan i utgangspunktet verke som ein urealistisk draum. Kvifor i alle dagar skulle ein høg kaste hjelpe nokon som var så langt nede på rangstigen? Oppgåva verka umogleg, men viss spritbrennarane klarte det, ville dei bli sett på som ein høgare kaste (og rituelt reinare).

Å skape ein slik relasjon til brahminane var ein langtekkjeleg jobb. Dei kunne ikkje utan vidare gå frå botn til topp, på same måte som et fotballag ikkje kan rykkje direkte frå fjerde til første divisjon. Dei må gjennom dei andre divisjonane først, og det same gjaldt spritbrennarane. For å etablere ein relasjon til brahminane, måtte dei først gjennom alle nivåa mellom dei og toppen. Dei måtte med andre ord etablere eit klientforhold til barberaren, søppelmannen og heile vegen opp til brahminane. Viss dei på ein eller annan måte klarte å hoppe over alle nivåa imellom, ville ikkje brahminane godta dei. Kvifor skulle dei det, når ingen andre gjorde det? Spritbrennarane blei sett på som rituelt ureine, og då ville brahminane miste ansikt og respekt. Men viss alle dei andre gruppene hadde eit klientforhold til dei, då ville det heile sjølvsagt verke meir stuereint. Då hadde brahminane ingenting å tape - og det var dét som var spritbrennarane sitt mål.

På tross av noko innleiande motstand, klarte spritbrennarkasten i Bisipara å skaffe seg relasjonar til dei andre gruppene. Litt etter litt auka respekten deira. Dei andre gruppene måtte ta ei vurdering. Skulle dei risikere noko av renommeet sitt, eller ville dei økonomiske fordelane ved samarbeidet vege opp for den tapte respekten? Dei fleste valte pengane, og det heile endte med at spritbrennarane etter kart blei sett på som ein høgare og rituelt rein kaste.

Denne forma for kasteklatring er mødesam og komplisert. Likevel viser det at sosial mobilitet innanfor kastesystemet er mogleg – trass i at det ved første augekast blir avfeia som ein umoglegheit.

Eriksen, Thomas Hylland (2004): Små steder – store spørsmål. Innføring i sosialantropologi. Oslo: Universitetsforlaget.