Hopp til innhald
Fagartikkel

Opptak av vatn og næring i plantar

Karplantar tek opp vatn og næringsstoff gjennom røtene. Næringsstoffa blir tekne opp ved aktiv transport, og vatnet følgjer etter ved osmose. Vatnet kan ta fleire vegar inn til leidningsvevet.
Røtene til eit digert tre. Foto.
Bilete: Roger Kidd / CC BY-SA 4.0

Opptak av vatn og næringsstoff

Viktige mineral, mellom anna natrium, kalsium og fosfor, blir tekne opp som ion frå jorda ved aktiv transport. Opptaket skjer gjennom rothår, som er små utposingar på ytterhudcellene. Mineralopptaket skaper ein konsentrasjonsforskjell mellom inn- og utsida av rota. Konsentrasjonsforskjellen gjer at vatnet følgjer etter ved osmose.

Diffusjon, osmose og aktiv transport

Diffusjon, osmose og aktiv transport er sentrale omgrep knytte til transport hos plantar. Det er derfor viktig at du er fortruleg med omgrepa.

Diffusjon er transport av eit stoff frå ein stad med høg konsentrasjon til ein stad med lågare konsentrasjon av stoffet. Når blada tek opp karbondioksid frå lufta, skjer dette ved diffusjon.

Osmose er diffusjon av vatn gjennom ein halvgjennomtrengjeleg membran. I biologisamanheng er dette som regel ein cellemembran. Membranen slepper gjennom vassmolekyl, men ikkje enkelte oppløyste stoff. Vasstransporten skjer frå den sida av membranen som har høgast vasskonsentrasjon (lågast konsentrasjon av oppløyste stoff), til den sida som har lågast vasskonsentrasjon (høgast konsentrasjon av oppløyste stoff).

Diffusjon og osmose er passive prosessar. Dette inneber at dei skjer "av seg sjølv", utan bruk av energi. Transport av eit stoff frå ein stad med låg konsentrasjon til ein stad med høgare konsentrasjon av stoffet krev derimot bruk av energi og blir kalla aktiv transport.

Teikning som viser tverrsnitt og lengdesnitt av ei rot med namn på ulike delar. Illustrasjon.
Treet tek opp vatn og ei rekkje ulike ion gjennom rota. Vatnet og iona blir transporterte inn til sentralsylinderen, der leidningsvevet ligg. Bilete: biorender / CC BY-SA 4.0

Oppbygginga og funksjonen til rothåra

Opptak av ion og vatn skjer gjennom rothår.

  • Kva samanheng er det mellom strukturen og funksjonen til rothåra? Kan du kome på andre spesialiserte utvekslingsoverflater som liknar på rothår?

  • Kva type organell trur du det er spesielt mykje av i rothårceller, samanlikna med andre celler i rota?

Rothår på rota til ein reddik. Elektronmikroskopfoto.
Elektronmikroskopfoto av rothår på rota til ein reddik. Bilete: Science Photo Library / CC BY-NC 4.0

Vatnet kan følgje to ruter inn til leidningsvevet

Langtransporten mellom rota og dei overjordiske delane av planten går føre seg i leidningsvevet, som ligg i sentralsylinderen. Transporten frå rotoverflata inn til leidningsvevet følgjer to ruter, slik figuren under illustrerer:

  • utanfor cellemembranane, det vil seie i celleveggen og rommet mellom cellene

  • gjennom cytoplasmaet, frå celle til celle gjennom spesielle opningar () i celleveggane

Cellene i innerhuda er omgitt av eit tjukt band med vassavstøytande stoff (lignin). Bandet fungerer som ei sperre som tvingar vatnet gjennom den halvgjennomtrengjelege membranen til cellene. Dette gjer at planten kan regulere kva stoff som slepp inn til vedvevet og vidare til resten av planten.

Teikning som viser moglege vegar inn til leidningsvevet i rota. Den eine vegen går i romma utanfor cellemembranane. Den andre vegen går gjennom cytoplasmaet til cellene. I innerhuda tvingar casparyske band vatnet gjennom cytoplasmaet. Illustrasjon.
Korttransport av vatn kan skje i romma utanfor cellemembranane (rosa piler) eller frå celle til celle gjennom cytoplasmaet (lilla piler). Casparyske band tvingar vatnet til å ta vegen gjennom membranen til innerhudcellene. Bilete: Johan Vikan / CC BY-SA 4.0

Mykorrhiza – symbiose mellom sopp og planterøter

Nærbilete av sopprot (mykorrhiza). Foto.
Mykorrhiza, samliv mellom sopp og plante, gir fordelar for begge partar. Bilete: Science Photo Library, NTB scanpix / CC BY-NC-SA 4.0

Dei fleste plantar har ein med ein soppart. Symbiosen blir kalla mykorrhiza (sopprot). gjer at treet får ei større overflate for vassopptak. Soppen bidreg dessutan til mineralopptaket og beskyttar planterøtene mot insektangrep, bakteriar og skadelege soppar. Til gjengjeld får soppen organisk næring frå fotosyntesen til planten.

Relatert innhald