Utforsk kjønnsnormar og kjønnsmangfald

Deltakarar:

Berit Bomann – Programleiar

Anna Myge – AM

Ask Berglund – AB

Programleiar: Frå vi er små, blir vi plasserte i båsar ut frå kva kjønn vi er. Det er rett og slett berre ut frå korleis vi ser ut mellom beina våre. I klesbutikkane hengjer det rosa klede og paljettar til jentene, mens gutar blir oppmoda til å vere tøffe, gå i blått og grønt og ønskje seg supermannsdrakt. Og vi kryssar av i skjema for om vi er kvinne eller mann.

Men kva om du ikkje føler at du tilhøyrer ein så tydeleg kategori? Kva om du ikkje passar inn i desse boksane, og ikkje synest du er jente eller gut? At du synest du er både og, eller verken eller? Eller om du er fødd med ein annan kropp enn det du føler deg som? Kven er du då?

Eg heiter Berit Boman, og eg har med meg to som veit ein del om dette, Anna Myge på telefon og Ask Berglund her i studio.

Programleiar: Hei, Anna.

AM: Hei.

Programleiar: Du er fjorten og eit halvt år og sikker på at du er jente, sjølv om du blei fødd gut og fekk namnet Adrian av foreldra dine.

AM: Ja.

Programleiar: Når forstod du at du var jente, sjølv om du er fødd gut?

AM: Eg trur du vil få det same svaret frå meg, som du ville fått om du spurde ei heilt «normal» jente. For eg har følt meg som ei jente heile livet mitt, og har aldri definert meg sjølv som ein gut.

Programleiar: Veit du når omtrent du begynte å snakke om dette?

AM: Ja, eg begynte å snakke om det allereie då eg lærte å snakke. Då sa eg til dømes: «Mamma, eg har lyst til å vere ei jente, eg føler meg som ei jente.» Og så vidare. Og så utvikla det seg.

Programleiar: Korleis var det å oppdage at andre ikkje såg på deg som du sjølv gjorde?

AM: Eg syntest det var litt rart. Eg trudde jo eg var ei heilt «normal» jente. Så eg tenkte det var litt spesielt at eg var annleis.

Programleiar: Korleis var oppveksten din?

AM: Han var relativt normal, med nokre unntak då.

Programleiar: Kan du nemne eit unntak?

AM: Eg går jo rundt med ein tanke som kjem av og til, det at eg ikkje er ei «ekte» jente. Og så er det nokre ting i livet eg er nøydd til å forandre på for at kvardagen min skal bli normal.

Programleiar: Som kva då?

AM: Til dømes gymtimar, symjetimar og liknande situasjonar kan vere litt stressande i nokre tilfelle.

Programleiar: Kva sa du til familien din då du skjønte at du var jente?

AM: Eg trur ikkje det var eg som sa det direkte, det var heller dei som forstod det frå eg var lita. Eg begynte jo å seie det allereie då eg begynte å snakke.

Programleiar: Korleis tok dei det, dei rundt deg?

AM: Dei aller fleste var ganske positive til det at eg var jente. Nokre var litt meir kritiske.

Programleiar: Kven var det som var kritiske?

AM: Bestefaren min til dømes. Eg vil ikkje seie at han var direkte negativ, men han syntest kanskje det var litt unormalt.

Programleiar: Kva tenkjer han no?

AM: No er alle i familien min heilt ok med det. Alle tek meg for den eg er.

Programleiar: Kva var det som gjorde at bestefaren din klarte å slutte å tenkje at det var unormalt?

AM: Det var nok både det at andre har snakka med han om dette temaet, og at han har blitt litt meir van til å tenkje at ja, det er normalt.

Programleiar: Korleis var du då du var lita?

AM: Eg vil seie at eg var ein ganske gjennomsnittleg unge.

Programleiar: Korleis er ein gjennomsnittleg unge, Anna?

AM: Nei, eg leikte jo med dei leikene andre jenter leikte med. Eg leikte saman med dei andre jentene.

Programleiar: Kva likte du å leike med?

AM: Eg leikte med dokker og eg likte å kle meg ut som prinsesse. Eg gjorde eigentleg det andre jenter gjorde på den tida.

Programleiar: Kva synest du har vore mest krevjande med å vere fødd i feil kropp?

AM: Det at eg av og til går rundt med ein sånn liten tanke inni hovudet mitt, at eg liksom ikkje er ei heilt ekte jente. Men innimellom dukkar det jo opp andre krevjande situasjonar òg.

Programleiar: No har du flytta til Finnmark. Korleis var det for deg å kome til ein ny stad?

AM: Eg har jo flytta ein gong før, så eg er van til det. Men det gjekk fint. Eg begynte på ny skule, eg fekk nye vener og folk viste forståing for situasjonen min.

Programleiar: Kva sa du då du blei kjend med nye vener? Måtte du seie noko?

AM: Før eg flytta, viste læraren ein video, Født i feil kropp. Av meg då, sjølvsagt.

Programleiar: For du var med i TV-serien?

AM: Eg var med i TV-serien ja. Og etter det er det ingen som har sagt nokon ting. Alle har berre godteke meg for den eg er.

Programleiar: No er du snart 15 år. Kva skjer vidare?

AM: Akkurat no går eg på pubertetsblokkarar. Det er noko som hindrar at eg kjem i puberteten. Men når eg blir 15 til 16 år, blir det nok å starte på hormon.

Programleiar: Korleis ser du for deg framtida di, Anna?

AM: Nei, eg tenkjer nok akkurat som alle andre. Eg skal vekse opp, kanskje får eg meg ein sambuar, og eg skal få ein jobb.

Programleiar: Kva vil du bli då?

AM: Eg har tenkt på mange ulike ting, men i det siste har eg hatt mest lyst til å bli lærar.

Programleiar: Kva fag?

AM: Eg er ganske glad i matte og norsk, eg liker å skrive tekstar.

Programleiar: Kvifor trur du at vi plasserer folk i så tydelege kategoriar?

AM: Eg trur rett og slett at det er ein slags vane, det er sånn vi alltid har gjort, og det er ingen som tek seg tid til å endre på måten dei tenkjer på.

Programleiar: Korleis burde verda sjå ut, synest du?

AB: Eg synest at verda ikkje burde sjå på kva kjønn du har, eller kva slags religion eller etnisitet du har. Berre kva personlegdom du har. Og at folk burde vere meir respektfulle og tolerante.

Programleiar: Korleis vil du sjølv bli møtt av andre ungdommar?

AM: Eg vil bli møtt som ein normal person. Rett og slett.

Programleiar: Noreg er eitt av få land i verda der ein sjølv har lov til å bestemme kva ein definerer seg som i passet. Kva står det i passet ditt?

AM: I passet mitt står det at eg er kvinne, og det har det stått i nokre år no.

Programleiar: Korleis var det få lov til å få ført dette opp i passet?

AM: Det kjendest litt frigjerande, som ei stadfesting på at eg var ei kvinne.

Programleiar: Du skal vere med vidare, men eg har med meg Ask her i studio òg. Hei, Ask.

AB: Hallo.

Programleiar: Du Ask, viss du kunne velje kva det skulle stå i passet ditt, kva kategori ville du då kryssa av på?

AB: Eg vil eigentleg ikkje at opplysningar om kjønn skal stå i passet. Eg tenkjer at det ikkje er naudsynt. Men om det skulle stått noko der, så skulle det vore noko som indikerer at eg er verken kvinne eller mann.

Programleiar: Vi har jo ein kategori til, ein som blir kalla hen, blir det riktig? Eller kva kallar eg deg?

AB: Eg pleier å seie at eg er ikkje-binær. Det er det begripe eg bruker om meg sjølv. Hen er meir eit pronomen eg bruker.

Programleiar: Nettopp. Kva betyr å vere ikkje-binær?

AB: Rett og slett at du er ein eller annan plass mellom – eller utanfor – mann og dame. Folk som oppfattar seg sjølv som ikkje-binære, kan leggje mykje ulikt i omgrepet. For min del er det berre det eg sa, at eg oppfattar meg som verken kvinne eller mann, men andre har òg meir spesifikke skildringar og opplevingar knytte til dette.

Programleiar: Kva har du kryssa av på i passet ditt?

AB: No som eg ikkje kan få endra skildringa til noko som faktisk stemmer, står det berre det som det alltid har stått, at eg er kvinne. Men det stemmer jo ikkje. Og folk legg òg merke til at det ikkje stemmer.

Programleiar: Kva tenkjer du om at folk blir definerte ut frå kjønn, og ikkje identitet?

AB: Eg tenkjer at kjønn blir så sterkt vektlagd fordi kjønn framleis er ein del av identiteten. Eg tenkjer òg at folk legg så mykje meir i kjønn enn det som eigentleg høyrer til der. Vi burde øve oss i å tenkje at menneske er samansette, og at vi ikkje kan vite så veldig mykje om ein person berre fordi vi veit kva slags kjønn vedkomande har.

Programleiar: Du har sagt eitt eller annan stad at du meiner at det finst mange kjønnskategoriar. Viss vi må ha kategoriar: Kor mange kjønnskategoriar tenkjer du det kan finnast?

AB: Eg trur ikkje det er mogleg å svare på det spørsmålet, og det er heller ikkje naudsynt. Folk har veldig mange ulike oppfatningar av kjønn, og dei oppfatningane passar ikkje inn i tre eller fem eller sju eller 1 900 kategoriar. Vi har alle ulike forståingar av kjønn. Eg håpar at vi vil kome så langt i verda at det ikkje noko behov lenger for å sortere menneske på den måten, men at ein ser at folk opplever seg sjølv og sitt eige kjønn på mange ulike måtar.

Programleiar: Når forstod du at du ikkje passa inn i nokon fastsett kjønnskategori?

AB: For min del hende det mykje seinare enn for Anna, til dømes. Det kom vel til overflata då eg var rundt 14, 15 eller 16, for eg visste ikkje at det fanst andre moglegheiter enn å oppfatte seg som mann eller kvinne. Eg visste at eg var ei jente, og det var det som var mogleg, heilt til eg fann ut at det fanst noko som heit transperson. Og då tenkte eg: «Åja, det finst alternativ?»

Programleiar: Korleis fann du det ut?

AB: Eg såg ein dokumentar som fekk meg til å tenkje. Men no visste eg òg at det var mogleg å oppfatte seg som eit anna kjønn enn ein hadde blitt tildelt ved fødselen. Så då tenkte eg: «Ok, men då er eg mann, då.» Og så gjekk det eit par år der eg tenkte at det stemmer jo ikkje, det heller. Så den reisa der var litt vel komplisert. Men så kom eg til eit punkt der eg landa i min eigen identitet, og no har eg funne kva ord og omgrep eg liker om meg sjølv. Det betyr ikkje at identiteten min er fastsett ein gong for alle, eg er open for at han kan endre seg etter kvart.

Programleiar: Korleis har du blitt møtt av dei rundt deg undervegs på denne reisa?

AB: Det har vore veldig varierande. Alt frå folk som er sånn «jaja, whatever» – noko eg synest er ein veldig digg reaksjon, sjølv om enkelte av dei kanskje ikkje heilt skjønner kva det handlar om – og til folk som berre synest dette er vanskeleg. Det har vore familiemedlemmer som har sagt at dei ikkje veit korleis dei skal stille seg til meg. Og sjølv no, vel seks år etter at eg begynte å snakke om det, klarer dei ikkje å sjå meg som den eg er. Det jo gjer vondt. Og så har eg hatt ein tendens til å stikke meg fram i media, og dermed har eg fått ganske mykje direkte drit.

Programleiar: Kvifor trur du folk må reagere sånn?

AB: Eg trur at folk ikkje heilt klarer å stille seg til ting dei ikkje veit kva er. Då er det nokon som reagerer med å bli sint, på eit vis. Og nokon føler seg kanskje òg truga på ein måte fordi folk som meg eksisterer og utfordrar korleis dei ser på seg sjølv i forhold til sitt eige kjønn.

Programleiar: Kan du seie litt meir om det?

AB: Eg tenkjer til dømes på kvinner som baserer veldig mykje av det kvinnelege på dei kroppslege funksjonane sine, på at dei kan bere fram barn og så vidare. Og når folk som meg – og transfolk generelt – kjem og seier at kroppen ikkje nødvendigvis er avgjerande for kva kjønn du er, så oppstår det jo ein konflikt.

Programleiar: Det er ikkje alle kvinner som kan bere fram barn heller.

AB: Eg kjenner ikkje statistikken på det, men det er jo mange av dei som ikkje kan det.

Programleiar: Eg sa ikkje alderen din, kor gammal er du?

AB: Eg er 24 år.

Programleiar: Og korleis har du det no?

AB: No har eg det fint, livet er greitt.

Programleiar: Korleis ønskjer du å bli møtt av folk?

AB: Som sagt, eg tenkjer den greiaste reaksjonen er: «Åja, ok.» Kva kjønn eg er, kan vere relevant informasjon, men som regel er det ikkje det. Eg synest det er veldig fint når folk er likeglade, men eg tenkjer òg at det skal vere rom for at folk kan få stille spørsmål. Eg klarer fint å handtere spørsmål, men det er jo ikkje alle som kan det.

Programleiar: Men kva er det rette spørsmålet å stille til deg, då? Det er ingen som spør meg om eg er jente, liksom.

AB: Det finaste spørsmålet eg kan få, er: «Korleis vil du at eg skal omtale deg?» Då sørgjer du for at eg blir vareteken, uansett om eg seier at eg er dame eller mann eller noko anna.

Programleiar: Du har jobba ein del for Skeiv Ungdom opp gjennom åra. Kva slit ungdom som ikkje passar inn i dei vanlege kategoriane ofte med?

AB: Det er mykje ulikt, folk lever jo ulike liv. Nokon tenkjer ikkje på seg sjølv som spesiell eller annleis, andre har blitt mobba ein del. Nokon kjenner veldig på at dei er annleis, og den kjensla i seg sjølv kan vere vanskeleg å handtere, heilt uavhengig av reaksjonane frå andre. Det finst eit stort spekter av ulike reaksjonar og problem.

Programleiar: Kvifor er det slik at vi skal ha så tydelege kategoriar på alt mogleg?

AB: Eg trur det delvis er behovet til mennesket for å sortere. Vi har eit behov for å kategorisere fordi det gjer det enklare å relatere til verda rundt oss. Vi har jo masse informasjon vi skal handtere. Men her har vi enda opp med kategoriar som er for smale, rett og slett. Eg tenkjer at det å kategorisere i seg sjølv ikkje er noko negativt, men når kategoriane er for smale, er det rett og slett skadeleg både for folk og for verda, trur eg.

Programleiar: Anna, når du høyrer historia til Ask, kva tenkjer du då?

AM: For det første tenkjer eg at Ask er veldig sterk som står fram med dette her, og for det andre kjenner eg meg litt igjen i det om ikkje å passe inn i den kategorien andre plasserer deg i.

Programleiar: Så korleis skal vi jobbe med å fjerne sånne fordommar då? Anna, kva tenkjer du?

AM: Vi er rett og slett nøydde til å forandre på tankegangen vår og tenkje at vi alle er menneske og relativt like, slik at vi møter andre med respekt og toleranse.

AB: Eg synest svaret til Anna er veldig fint på individnivå, men vi bør òg jobbe med denne utfordringa på eit samfunnsnivå. Eg tenkjer det er vesentleg å heve kunnskapen om det ganske fantastiske mangfaldet som eksisterer. Folk reagerer mykje meir positivt på ting dei er kjende med. Viss folk lærer frå tidleg alder at det finst fleire alternativ enn å vere gut eller jente, blir det kanskje lettare for dei når dei finn ut at dei er annleis. Og det blir lettare for andre å akseptere dei for dei dei er.

Programleiar: Tusen takk for at de var med, begge to.