Vi ønsker å kunne berekne til dømes sinus til ein vinkel uansett kva verdi denne vinkelen har. Det får vi til ved å definere sinus til ein vinkel ved hjelp av einingssirkelen.
Definisjon av sinus, cosinus og tangens til ein vinkel mellom 0° og 90°
I matematikk 1T startar vi med å definere sinus, cosinus og tangens til ein vinkel i ein rettvinkla trekant ved hjelp av forholdet mellom dei ulike sidene i trekanten.
Hugsar du kva vi kallar dei ulike sidene i trekanten nedanfor sett frå hjørnet B? Dra dei tre namna på rett plass i trekanten ABC.
Hugsar du korleis vi definerte sinus, cosinus og tangens til vinkel v i ein rettvinkla trekant? Dra rett uttrykk til rett stad i figuren nedanfor. Nokre av uttrykka blir ikkje brukte og skal dragast til feltet "Blir ikkje brukt".
Generell definisjon av sinus, cosinus og tangens til ein vinkel
Einingssirkelen
I 1T definerer vi òg dei trigonometriske funksjonane ved hjelp av einingssirkelen. Dette gjer at det til dømes blir mogleg å finne sinus til vinklar som er større enn 90 gradar.
Figuren viser ein sirkel med radius 1 og som er plassert med sentrum i origo i eit koordinatsystem. Ein slik sirkel kallar vi einingssirkelen. Eit punkt P ligg på sirkelen. Vi kallar koordinatane til punktet for a,b, og vinkelen mellom linjestykket mellom origo og P og x-aksen kallar vi v.
Tenk over
Bruk figuren og definisjonane til sinus og cosinus til ein vinkel i ein rettvinkla trekant til å forklare kvifor
sinv=b
cosv=a
tanv=sinvcosv,cosv≠0
Forklaring
sinv: Vi ser på den rettvinkla trekanten der hjørna består av origo, punktet P og det raude punktet på x-aksen. Av figuren får vi at motståande katet til vinkel v er linjestykket mellom det raude punktet og P. Linjestykket har lengda b, som er y-koordinaten til P. Vi får
sinv=motståandekatethypotenus=b1=b
cosv: På same måte får vi at den hosliggande kateten til vinkel v er linjestykket mellom origo og det raude punktet. Dette linjestykket har lengda a, som er x-koordinaten til P. Vi får
cosv=hosliggandekatethypotenus=a1=a
tanv: Til slutt får vi at
tanv=motståandekatethosliggandekatet=ba=sinvcosv
Merk at vi i definisjonen for tanv må krevje at cosv≠0.
Vi definerer sinus og cosinus til vinkel v slik:
cosv=x-koordinaten til punktet P
sinv=y-koordinaten til punktet P
tanv=sinvcosv
Punktet P ligg på einingssirkelen. Med denne definisjonen er det ikkje noko problem at vinkel v blir større enn 90°.
Kvadrantar
I det vidare arbeidet med vinklar i koordinatsystemet vil det vere nyttig å dele koordinatsystemet i fire kvadrantar. Sjå figuren.
Nummereringa følger den positive rotasjonsretninga i einingssirkelen, som er mot klokka.
Vi plasserer ein vinkel med toppunkt i origo og eitt vinkelbein langs den positive x-aksen slik som i figurane over. Dersom det andre vinkelbeinet ligg i andre kvadrant, seier vi at vinkelen ligg i andre kvadrant. Til dømes vil vinklar mellom 90° og 180° ligge i andre kvadrant.
Tenk over
I kva kvadrant ligg vinkel v frå definisjonen over?
Svar
Vinkel v ligg i andre kvadrant.
I kva kvadrant ligg ein vinkel på 200°?
Svar
Den andre kvadranten sluttar på 180°, så vinkelen må ligge i tredje kvadrant. (Tredje kvadrant sluttar på 270°.)
Utforsking av einingssirkelen
Prøv sjølv
Dra i glidebrytaren for å endre på vinkelen 𝑣 i det interaktive GeoGebra-arket nedanfor. Observer samanhengen mellom vinkelen v og sinus- og cosinusverdien til vinkelen.
Bruk den interaktive einingssirkelen når du svarer på spørsmåla.
Kan sin 𝑣 og cos 𝑣 ha negative verdiar? For kva vinklar er funksjonane positive og negative?
Forklaring
Når punktet P kjem utanfor første kvadrant, blir minst ein av dei trigonometriske funksjonane negativ.
Dersom vi dreg glidebrytaren over heile området, får vi at sin 𝑣 er større enn eller lik null frå 0 gradar til 180 gradar. sinv er mindre enn null i intervallet frå 180 gradar til 360 gradar.
Vi får vidare at cos 𝑣 er større enn null når vinkelen 𝑣 er mellom 0 og 90 gradar og mellom 270 gradar og 360 gradar. cosv mindre enn null når vinkelen er mellom 90 gradar og 270 gradar.
Matematisk:
sinv>0når0°<v<180° (1. og 2. kvadrant)
sinv<0når180°<v<360° (3. og 4. kvadrant)
cosv>0når0°<v<90°∧270°<v<360° (1. kvadrant og 4. kvadrant)
cosv<0når90°<v<270° (2. og 3. kvadrant)
Bruk det interaktive GeoGebra-arket til å finne cos120°, sin120° og tan120°.
Resultat
cos 120°=– 0,5sin120°=0,866tan120°=0,866-0,5=-1,732
Kan du finne to vinklar som har sinusverdi lik 0,5?
Resultat
Ved å dra i glidebrytaren får vi at
sin30°=sin150°=0,5
Vi observerer at når vinkelen aukar frå 0 gradar til 90 gradar, aukar verdien for sin 𝑣 frå 0 til 1. Når vinkelen aukar vidare frå 90 gradar til 180 gradar, minkar verdien for sin 𝑣 frå 1 til 0. Det må bety at det finst to vinklar som har same sinusverdi i dette området, éin vinkel mellom 0 og 90 gradar og éin vinkel mellom 90 og 180 gradar.
I ei av oppgåvene skal du utforske meir om slike samanhengar.
Kva trur du skjer med sinus, cosinus og tangens dersom v=360°?
Forklaring
Når v=360°, har vi den same situasjonen som når v=0°. Det må bety at
cos360°=cos0°=1sin360°=sin0°=0tan360°=tan0°=01=0
Kvifor kallar vi sirkelen vi har brukt på denne sida, einingssirkelen, trur du?
Svar
Sirkelen blir kalla einingssirkelen fordi han har radius lik 1.