Forteljar og synsvinkel
Desse fagomgrepa blir brukte i fagartikkelen:
- Forfattar
- Ein forfattar er ein person som lever av å skrive tekstar.
- Skjønnlitteratur
- Skjønnlitteratur er tekstar som er fantasi. Døme på skjønnlitteratur er roman, novelle og drama.
- Forteller
- Ein forteljar i skjønnlitteratur er den personen forfattaren har valt til å beskrive det som skjer i teksten.
- Autoral
- Autoral betyr at forteljaren står utanfor historia.
- Personal
- Personal betyr at forteljaren er med i historia.
- Karakter
- Ein karakter er ein person i romanar, noveller og andre tekstar i litteraturen. Ein kjend karakter i norske eventyr er til dømes Espen Askeladd.
Alle tekstar har ein forfattar. Forfattaren har skrive forteljinga. Når forfattaren skriv, vel hen ein forteljar.
I denne artikkelen skal du lære om desse fire ulike måtane ein forfattar kan velje å fortelje historia på:
Autoral forteljar med ekstern synsvinkel
Autoral forteljar med intern synsvinkel
Autoral forteljar med allvitande synsvinkel
Personal forteljar
Ein autoral forteljar er ikkje med i historia. Forteljaren ser berre kva som skjer, men er ikkje ein av karakterane. Viss forteljinga er skriven i tredje person (han, ho), viser det at forteljaren er autoral.
Autoral forteljar med ekstern synsvinkel
Når forfattaren vel ein autoral forteljar med ekstern synsvinkel, betyr det at vi ikkje kjem inn i tankane til nokon av personane i teksten.
Eit døme kan du lese i novella "Det ødelagte gjerdet" av Bjarte Breiteig. Utdraget handlar om ein gammal mann og ei gammal dame. Ingen av dei er forteljaren. I staden er det ein autoral forteljar som fortel historia, og vi kjem ikkje inn i tankane til nokon av personane:
Og så er det sommer, og de sitter på verandaen, han og hun, de gamle to, i hver sin fluktstol med lyseblått trekk. Det er nesten for varmt, sier hun, den gamle damen. Ja, svarer han, men vi er for gamle til å svette. For gamle til å svette, sier hun. Hun skjenker kaffe til seg selv, fra den brune kannen med oransje blomster, ned i kruset med oransje blomster. Og hun spør om han vil ha. Han svarer ikke, og hun heller i til ham også, oransje blomster. (Breiteig, 1998)
Autoral forteljar med allvitande synsvinkel
Å vere allvitande betyr "å vite alt". Når ein autoral forteljar kan komme inn i tankane til fleire personar i historia, seier vi at han er allvitande. Denne forteljaren kan òg fortelje kva som skjer i framtida, og han veit meir om historia enn personane som er med i ho.
Les til dømes utdraget frå novella "Å drepe et barn" av Stig Dagermann. I teksten kjem vi inn i tankane til "piken" og "mannen". I tillegg startar utdraget med å fortelje at mannen skal køyre på eit barn, noko han sjølv ikkje veit.
Det farer ingen skygge over kjøkkenet, og likevel står mannen som skal drepe barnet ved en rød bensinpumpe i den første landsbyen.[...] Piken setter seg i bilen, og mannen som skal drepe et barn tar opp lommeboken og sier at de skal kjøre til havet, og ved havet skal de låne en båt og ro langt ut. Gjennom de åpne vinduene hører piken i forsetet hva han sier, hun lukker øynene, og da hun lukker øynene, ser hun havet og mannen ved siden av seg i båten. Det er ingen ond mann, han er glad og lykkelig [...]. (Dagerman, S., 1948/1987)
Autoral forteljar med intern synsvinkel
Ein autoral forteljar kan velje å sjå historia gjennom ein av personane. Då får vi vite kva denne personen tenker og kjenner. Det blir brukt pronomen i tredje person, som han eller ho. Sjå til dømes på dette utdraget frå novella "Gutten" av Margaret Skjeldbred:
Da visste han at mormor hadde ringt og snakket med faren. Og han visste at de lave stemmene i stua om kveldene snakket om ham og moren. Og han kjente at han var så lei seg at hvis han begynte å gråte nå, ville han aldri, aldri slutte, så han snudde seg og gikk ut ytterdøra, ut i bilen, uten å si et ord til henne. (Skjelbred, 2019, s. 64)
Her ser vi historia gjennom auga til "han" – guten.
Den personale forteljaren er lett å kjenne igjen sidan pronomenet "eg" blir brukt. Vi ser historia gjennom auga til "eg". Sjå til dømes på dette utdraget frå romanen Og av Veronica Salinas:
Monika passer en liten gutt.
Jeg passer to jenter.
Vi ser på barna leke sammen.
Monika peker på ordene "savn" og "vanskelig".
(Salinas, s. 65, 2017)
Har du forstått det du har lese over? Test deg sjølv i oppgåva under. Du kan gjerne gå saman med ein annan i klassen.