Kva kjenneteiknar dagens samtidslitteratur?

Deltakarar:Jonis Josef – programleiarMarta Norheim – litteraturkritikar og journalistTore Renberg – forfattar og musikar

Kva veit eg – Norsk samtidslitteratur

Programleiar: Hei og hallo og "assalamu alaikum". Eg heiter Jonis Josef, og i dag skal vi snakke og lære om litteratur – ikkje kva som helst litteratur, men norsk samtidslitteratur. Eg måtte google kva samtidslitteratur er, og det betyr eigentleg litteratur for vår tid. Vi lever i samtida, visste de det? Det visste ikkje eg, men i dag skal eg bli klok på dette temaet. Eg har for første gong med meg to i studio samtidig: Marta Norheim, som er kritikar i NRK, og forfattar Tore Renberg. Marta har vore kritikar i mange år og har mellom anna vunne Kritikerprisen og Språkrådets pris for framifrå nynorsk. Tore er ganske kjend for mange. Han har mellom anna skrive boka "Mannen som elsket Yngve", som også vart ein film. Hans siste roman, "Assalamu alaikum", kom i september 2021 og har nådd tredjeplass på Bokhandlerforeningens bestseljarliste for skjønnlitteratur.

Programleiar: Du høyrer på "Kva veit eg" med meg, Jonis Josef.

Programleiar: Velkommen, Marta Norheim og Tore Renberg. Vi skal snakke om norsk samtidslitteratur. Då spør eg deg, Marta: Kva er samtidslitteratur?

Marta: Det er den litteraturen som blir skriven no. Men kva er no? Byrja no etter krigen? For meg byrja no rundt år 2000.

Programleiar: Så "Døden på Oslo S" er ikkje samtidslitteratur?

Marta: Det finst ingen veldig klare linjer for dette.

Tore: Eg held med Marta i det. Samtidslitteratur er det som har gått føre seg innanfor den tida vi opplever som no. Det er vel etter 2000, kjenner eg.

Marta: Etter at mobiltelefonen kom.

Programleiar: Verda har forandra seg ganske mykje sidan då. Kva er det som skal til for å slå gjennom med litteratur i dagens marknad?

Marta: Hadde eg visst svaret på det, hadde eg vore veldig rik (ler). Eg kan seie noko om kva som karakteriserer den litteraturen som er skriven no på 2000-talet. Den er prega av humor – det er veldig mykje som er morosamt. Samtidig har litteraturen ofte ein litt mørk bakgrunn, for folk skriv om problem, som korleis det er å vere åleine i verda, og korleis skal det gå med kloden – alle sånne spørsmål. Men likevel er det mykje humor. Eg fann ei setning, rett nok frå ei svensk bok av Sara Stridsberg som heiter "Hunter i Huskvarna", der det er ein mann som seier: "Eg er berre eit vanleg svin, Rebecca, ingen djevel viss det var det du håpa på." Det synest eg er morosamt. Elles har du sånne som Jan Grue og novellesamlingane hans, Gulraiz Sharif, Maria Navarro Skaranger og Erlend Loe. Det er mange morosame.

Det er i tillegg mykje hjernespinn i bøkene, og det kan også vere morosamt. Men det er nok ikkje morosamt for dei som har det. Det er vel eigentleg ein veldig typisk ting for 2000-talet at hjernen går og går og går og går. Det er mykje vurdering, til dømes rundt kva du kan ha på deg, kva dei andre vil seie, eller at du ikkje har fått svar på noko du har lagt ut. Sånne ting er ofte utruleg trivielt, men samtidig seier dei noko om ein tilstand, så det er djupt alvorleg samtidig.

Programleiar: Tore, du er forfattar i dag. Er dette noko du tenkjer på når du skal skrive nye bøker?

Tore: Eg synest i alle fall at det var forløysande og litt overraskande å høyre det som Marta seier om humor. Sjølv er eg ein forfattar som legg litt vekt på det. Eg synest at det kan vere veldig fint å klemme til med litt rikdom og humor i dei elles så tragiske og triste romanane som alle skriv.

Men tilbake til det første spørsmålet som du stilte, om kva som skal til for å slå igjennom: Hadde eg visst det, hadde eg gjort det kvar einaste gong. Dersom du kikkar litt på kva romanar som får ei nesten epidemisk utbreiing, er det ofte romanar som går veldig tett på samtidsaktuelle tema. Du hadde "Tante Ulrikkes vei" for nokre år sidan. Og så hadde du boka til Gulraiz Sharif. Og så hadde du boka til ein kar frå Stavanger som heiter "Tollak til Ingeborg", som slo nokså godt an (alle ler). Alle desse romanane har det til felles at dei står i eit dirrande forhold til ting som er akutte i vår tid. Det skjer ofte, trur eg: Du kan gå langt tilbake i tid, til dømes til Agnar Mykle i 50–60-åra, som stod i eit dirrande forhold til seksualitet og kyskheit. Dei bøkene som slår veldig igjennom kommersielt sett, er i nær kontakt med samtida, tenkjer eg.

Programleiar: Du debuterte som forfattar i 90-åra, ikkje sant?

Tore: I 1995 – var du fødd då?

Programleiar: Eg vart fødd i 1992, så eg var tre år og rakk akkurat å lese boka (ler). Kva har forandra seg mest frå 1995 til du sleppte ei bok no i år?

Tore: Veit du kva som har forandra seg aller mest? Det er samtalen rundt litteraturen eller premissane rundt litteraturen i media. Vi forfattarar held stort sett på med det vi held på med, men vindane som blæs rundt oss – altså premissane vi jobbar under – endrar seg.

Programleiar: Premissane for litteratur har endra seg. Kva legg du i det?

Tore: I det legg eg at vi har noko som heiter "avgrensa litterær offentlegheit". Ein forfattar i dag blir, om hen er heldig, meldt i fem eller ti aviser. Då eg debuterte, og då eg heldt fram med å skrive i ganske mange år, var det vanleg å få 25 meldingar. Det var ein brei samtale om litteraturen i Dagbladet, i regionsavisene, i NRK, i Klassekampen, i Morgenbladet og så vidare. Det var altså ein litterær samtale heile vegen som gjekk mellom dei profesjonelt tilsette, som Marta Norheim, og oss forfattarar. Som forfattar kunne du bli irritert på dei profesjonelle: "Kvifor kan eg ikkje få ein seksar av deg, Marta Nordheim – eg har jo kjempegod kritikk no igjen! Har du slutta å like meg no?" Men dette rommet er heilt splintra no: No går litt av det føre seg på Instagram, litt av det på Facebook og litt av det i moskeen. Den nye måten å verke i litteraturen på er noko eg må forstå. Rammene våre, eller premissane, er signifikant forandra.

Programleiar: Har de nokon favorittforfattarar som er aktive akkurat no? Og kvifor?

Marta: Eg er ofte mest begeistra for den siste boka eg har lese, og det var Sara Stridsbergs "Hunter i Huskvarna", som er ei heilt fantastisk bok. Eg synest også at Knausgård er god. Vigdis Hjorth synest eg er kjempegod. Ei som kanskje er litt mindre kjend, er Kjersti Rorgemoen. Ho har skrive tre bøker, og eg trur at dei til saman er tre hundre sider – ho skriv altså veldig tynne bøker. Men du merkar at kvart ord er på sin plass. Ho er ei som tek tida så innmari på kornet. Ho har mellom anna skrive om ei jente som har studert litteratur, men så får ho seg ikkje jobb og sit på ein hybel på 16. året eller noko sånt. Ho får seg jobb i Fretex, der ho skal drive med makulering. Det er djupt ironisk fordi ho er opplært til å lese tekstar, og så får ho som jobb å kutte dei i småbitar. Det er berre så smart og morosamt gjort, så ho er ein av mine favorittar. Det er også ein som heiter Eivind Hofstad Evjemo. Han skriv så vakkert at eg blir heilt hypnotisert!

Tore: Herre min hatt, eg har så mange gode kollegaer, synest eg! Eg synest det er eit privilegium å skrive i ein så sterk litterær kultur i eit så lite land. Det er nesten eit lite mysterium at det er så mykje godt.

Marta: Det handlar litt om pengar, då ... (alle ler). Det handlar også om stipend og innkjøp og så vidare.

Tore: Ja, vi har fantastiske rammer.

Eg kan nemne nokon eg alltid les. Kvar gong Ingvar Ambjørnsen gir ut ny bok, følgjer eg med. Han har ein skarp, smart, vittig og ironisk penn. Carl Frode Tiller kjenner eg meg i veldig nær slekt med – han forskar i irrgangane til menneskesinnet. Linn Ullmann les eg alltid, og eg les alltid Edvard Hoem. Og så er det så herleg å oppdage nye ting. I fjor oppdaga eg Ida Fjeldbraaten. Ho gav ut ei debutbok som heiter "Jerv" – ho slo meg heilt i bakken. "Kva var dette for noko!?" tenkte eg. Det var kjempetøft. Så eg har ein heil haug med favorittar.

Programleiar: Har du lese nokon bøker som du skulle ønske at du sjølv hadde skrive?

Tore: Ja. Då eg las Tore Kvævens "Når landet mørknar", som handlar om Grønland for 1000 år sidan, og då eg las Kim Leines "Rød mann/svart mann". Det er eit par bøker der eg tenkjer "fader òg, no må eg skjerpe meg og skrive like bra!". Men det å kunne beundre kollegaene sine er også ei fin kjensle.

Programleiar: Det er det absolutt! Kva definerer norsk samtidslitteratur akkurat no, vil du seie? Vi var litt inne på humor tidlegare ...

Tore: Eg trur eg gir dette spørsmålet vidare til Marta Norheim. Ho har betre oversikt enn meg.

Marta: Eg har jo sagt lite grann. Det eg trur er definerande no, er at mange skriv om miljøkrisa, og at dei skriv i eit mørkt perspektiv. Ofte har dei verkeleg sett seg inn i sakene før dei set seg ned og skriv; dei diktar ikkje frå toppen av. Der er Carl Frode Tillers "Begynnelser" ein av dei store; det er ei heilt genial bok om naturvern. Det andre som er veldig viktig no, er den digitale revolusjonen. Det tek nokre forfattarar også litt inn i framtida. Dei skriv til dømes om å få implantert chips i hovudet som stimulerer deg og gir deg impulsar, og som gjer at du byrjar å tenkje etter kven som eigentleg snakkar. Eg las ei bok av Bår Stenvik som handlar om at dei legg ut heile hjernen hans på ein skjerm, og så skal dei liksom kommunisere. Han blir så forelska i seg sjølv på skjermen at han nesten gløymer verda rundt seg. Det er ein narsissistisk reaksjon, sjølvsagt. Vidare har vi overvakingssamfunnet som kan liggje der ute. Folk kan vite absolutt alt om andre gjennom å utnytte alle spora vi lèt etter oss rundt omkring utan kanskje eigentleg å tenkje over det.

Desse to temaa er veldig definerande for samtidslitteraturen, i tillegg til det eg sa i stad om hjernespinn – korleis ein heile tida driv og tenkjer på det ein sjølv gjer, og tenkjer på kva dei andre tenkjer om det ein gjer. Det er ein ekstrem loop som ein kan kome inn i, og som kanskje er meir ekstrem i vår tid enn før.

Programleiar: Kven er det som skriv god samfunnskritisk litteratur i dag?

Marta: Det er veldig mange som gjer det. Mykje er innanfor klima- og naturvern, som Carl Frode Tiller med "Begynnelser" eller Kristian Valeurs "Steffen tar sin del av ansvaret" – som er ei morosam klimabok. Ida Hegazi Høyer går inn i sivilisasjonskritiske spørsmål og seier: "Dersom vi går tilbake til 0, blir vi då naturmenneske eller barbarar?" Eg kan røpe at ho tenkjer litt mørke tankar om det. I 60–70-åra var det veldig mykje politisk litteratur, til dømes Jon Michelet, Toril Brekke og Kjartan Fløgstad. Dei tok opp veldig eksplisitte politiske spørsmål. No handlar den politiske litteraturen meir om tilstandane: Sånn har vi det no, og kvifor er det sånn? Jo, det er fordi ... eit eller anna. Det er faktisk eit forskingsprosjekt ved universitetet som heiter "Scanguilt", altså "Skandinavisk skuldkjensle". Det handlar om det dårlege samvitet for at du rik i ei verd som er full av folk som ikkje har det bra. Neste runde får du kanskje dårleg samvit fordi du ikkje eingong klarer å vere glad og lykkeleg og bruke dei moglegheitene som finst. Så kjenner du deg mislykka, og så blir det romanar om folk som føler at dei mislykkast i livet. Det handlar nettopp om at enkeltindividet tek innover seg den store urettferda i verda, og at det blir altfor mykje å bere på. Når vi utvidar det politiske, slik at det ikkje må handle om heilt spesifikke saker, er det veldig mange som skriv samfunnskritisk litteratur.

Tore: Eg kan kjenne meg igjen i den skildringa. Eg har skrive over 2000 sider om ein kriminell gjeng som heiter Hillevågsgjengen, i det eg kallar for Texas-serien. Jan Inge Haraldsen er leiaren for denne gjengen og har levd eit kriminelt liv i over 40 år. Han bruker store delar av tida si på å reflektere og gruble over alt det galne han har gjort, og alt det han ikkje skulle ha gjort.

Programleiar: Du sleppte nyleg ei bok som heiter "Assalamu alaikum". Er det noko du gjer annleis i møte med publikum i dag kontra kva du gjorde i 1995? Tek du omsyn til tankespinn og humor, eller skriv du berre?

Tore: Eg prøver å ikkje ta omsyn. Eg tenkjer at sånne som deg og meg – komikar og forfattar – må få snakke fritt ein eller annan stad i samfunnet. Eg prøver å insistere på at kunsten må vere ein sånn stad, men det finst nokon grenser som du og eg rett og slett ikkje kan trakke over. Men la oss ta "Assalamu alaikum". Eg byrja å gruble litt på om eg kunne gi ut den tittelen. Ville det bli nokon "issues" no?

Boka handlar om ein kriminell leiar som blir muslim steingalen, og så kjøper han seg eit bønneteppe og ein kjortel og byrjar å gå omkring i samfunnet. Det minner litt om ting som har hendt her i haust ...

Eg tok ein runde med forlaget og spurde om eg burde bli redd. Vi lever jo i ei tid der det kan bli – om vi skal spekulere fritt – vanskelegare og vanskelegare framover at sånne som du og eg skal få lov til å seie – dersom vi meiner det – at kunsten og det frie feltet må vere fritt. Det byrjar å knitre litt rundt oss.

Programleiar: Oppfatninga mi av dagens samfunn, eller dagens generasjon, er at vi ofte ikkje har merksemda eller tolmodet til å konsumere eit heilt verk. Ein kan derfor veldig fort reagere på tittelen utan at ein har lese boka. Er det noko du er redd for? Er det noko ein tek omsyn til?

Tore: Eg kan gruble over det. Så eg tok ei sjefsavgjerd med forlaget og lét boka bli lese av nokre profesjonelle folk i miljøet – folk som har greie på dette. Dei sa at ho er "good", og at eg kunne gi ho ut, men at eg tok ein risiko. Så eg har lurt på om det skulle stå ein eller annan galning på døra mi. Men eg tenkte: "Nei, eg er kunstnar!"

Programleiar: Korleis trur du denne tida – i bøkene våre og litteraturen som kjem ut no – kan bli sett på om hundre år? Kva slags tid er vi i?

Marta: Det er eit godt spørsmål. Dei færraste forfattarane overlever si tid. Dei fleste er viktige når det held på, og så blir dei gløymde. Det er ei brutal sanning, men du kan til dømes tenkje tilbake på 70-åra. Kva hugsar vi av det som vart skrive då? Det er ikkje veldig mange forfattarar eg hugsar. Kanskje Dag Solstad, Tor Åge Bringsværd og Bergljot Hobæk Haff. Kva er det dei har? Dei treffer ein nerve som ikkje berre handlar om tida, men som også handlar om nokre eksistensielle og mellommenneskelege ting. Med det meiner eg livet og døden og korleis vi knyter oss til kvarandre. Kva er det vi kan seie, og kva er det som ikkje kan seiast, og kva skal vi gjere med at vi er dødelege? Sånne spørsmål tek dei opp. Kven er det som gjer det same i dag?Det er for så vidt mange som gjer det, men eg tenkjer igjen at Knausgård er ein forfattar som særleg gjer det – nettopp fordi han kjem så utruleg tett innpå den nakne eksistensen. Det var ein gong eg heldt eit foredrag for pensjonistar i Bergen, og i pausen kom det "ei myndig skute" bort til meg med rullatoren sin. Og så sa ho: "Unge dame, denne Knausgård ..." Då hadde eg snakka om han – "Min kamp 1" hadde akkurat kome – og eg tenkte at eg skulle få kjeft fordi boka var veldig kontroversiell. Men ho sa: "Denne Knausgård, han skriv om meg!" Ho var ein annan generasjon, hadde levd i ei heilt anna tid og var ei gammal dame. Og så heldt ho fram: "Og merk deg dette: Far min var ikkje alkoholikar." Det er veldig sentralt i den boka at faren til Knausgård var det. Så det at ho, som sikkert var 85 år, meinte at Karl Ove Knausgård skreiv om ho, seier noko om at den boka kan reise gjennom tid og rom. Og det er jo det at dei kan reise, det handlar om. Eg trur også at Eivind Hofstad Evjemo, som er ein fantastisk forfattar, kan reise. Kanskje kan Trude Marstein det òg, men det er ikkje så veldig mange som kan reise gjennom tida.

Tore: Du merkar det som forfattar sjølv om du har skrive ei bok som får eit liv utover sin eigen bokhaust. Eg har skrive nokon som eg tenkjer at eg må slutte å snakke om, men så dukkar dei opp igjen. Det er ikkje så mange, men du merkar det. "Mannen som elsket Yngve" og "Kompani Orheim" er sånne bøker. Det er også "Tollak til Ingeborg". Eg løfta ikkje ein finger for den boka, men eg kan nesten ikkje gå eit steg på gata utan at det kjem eit eller anna menneske bort til meg – "ei myndig skute" eller "eit florlett vesen" – og seier: "Ja, no kjende eg at du skreiv om meg."

Og så vil eg berre seie at eg trur denne perioden blir litteraturhistorisk viktig. Den kjem nok til å stå seg lenge blant dei som forskar på litteratur, på grunn av det skifta vi fekk. Endå ein gong nemner ein Karl Ove Knausgård og den ekspansjonen eller det brotet han skapte då han skreiv desse seks "Min kamp"-binda og braut opp litteraturen. Det skjer så sjeldan, så det var ei verdslitteraturhistorisk hending som dei nok ikkje kjem til å slutte å snakke om – heilt uavhengig av kvaliteten på litteraturen.

Marta: Eg kan leggje til at "Mannen som elsket Yngve" lever vidare i ei setning i ei debutbok frå 2021: På T-banen hit i dag sat eg og las Jonas Sundquists "Jeg tror du ville likt Ulrik". Hovudpersonen er inne hos Ulrik og ser at "Mannen som elsket Yngve" står i bokhylla hans, og tenkjer at det er veldig interessant at ho står der.

Programleiar: Eg merkar at lysta til å lese norsk litteratur auka betrakteleg med denne praten. Eg skal prøve å samanfatte: Norsk samtidslitteratur er på eit veldig spennande stadium. Det er eit lite teknologisk skifte der ein ser litt endringar i korleis forfattarar når ut. Det er typisk med humor og på hjernespinn – som er eit nytt ord eg har lært i dag. Det er mange skildringar, og der står gjerne Karl Ove Knausgård i spissen.

Tore, det som er greia, er at du har skrive bøker frå 90-åra og fram til no. Du tek ikkje så mykje omsyn til forandringar og trendar i samfunnet. Men ein må samtidig vere føre var og undersøkje litt og sørgje for at ein kan stå inne for det ein har levert. Eg tenkjer då på tittelen "Assalamu alaikum" og det du gjorde i samband med den.

Marta, du ramsa opp nokre forfattarar som kan klare reisa i tida, noko som er veldig vanskeleg. Dei fleste suverene eller store forfattarar i si tid blir gjerne litt gløymde. Men Karl Ove Knausgård, som vi skal snakke meir om i neste episode, er ein person de har løfta fram støtt og stadig i dag. Eg gler meg til å lese litt meir om han. Var det ei god oppsummering?

Tore: Ja, slett ikkje verst – du har følgt med i timen.

Programleiar: Ja, det prøvde eg. Det har vore ein veldig lærerik time, og eg har vore veldig audmjuk: Eg kjende eg var tilbake på skulebenken med nokre av dei lærarane eg likte best. Det er utruleg spennande, og eg merkar at eg gler meg utruleg mykje til å snakke om Karl Ove Knausgård.

Produsert av Både-og for NDLA