Cøliaki og andre former for glutenintoleranse

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: Science Photo Library, NTB

Cøliaki er ein kronisk autoimmun sjukdom. Når ein med cøliaki får i seg gluten, angrip immunforsvaret til kroppen seg sjølv og øydelegg tarmtottane, noko som reduserer evna til å suge opp næringsstoffa i maten.

Sjølv små mengder gluten kan øydelegge tarmen til ein med cøliaki, og eit fullstendig glutenfritt kosthald forhindrar sjukdom. Omtrent ein til to prosent av befolkninga har cøliaki.

I tillegg til personar med cøliaki må personar som har andre former for glutenintoleranse, som dermatitis herpetiformis ("cøliakien til huda"), ikkje-cøliakisk glutensensitivitet eller kveiteallergi, halde seg heilt unna gluten.

Gluten er eit protein som finst i kveite, rug og bygg og alle variantar og hybridar som durumkveite, spelt, emmer, enkorn, tritikale og kamut®. Havre er glutenfritt, men på grunn av faren for forureining frå andre glutenhaldige kornsortar blir det tilrådd at ein bruker spesialdyrka, glutenfri havre.

Symptom på cøliaki kan vere magesmerter, oppblåstheit, diaré eller forstopping, vekttap eller vektauke, vitamin- og mineralmangel, hjernetåke, trøyttleik og slappheit.

Cøliaki blir behandla med glutenfritt kost. Tarmtottane blir heila når gluten blir fjerna frå kosten, og så lenge ein er nøye med å leve glutenfritt, blir ein frisk frå cøliakien sin.

Ved ubehandla cøliaki kan tarmen ha redusert evne til å ta opp næringsstoff. Derfor har mange personar som nettopp har fått diagnosen, behov for tilskot av enkelte vitamin og mineral. Nokon må òg redusere inntaket av matvarer med laktose (mjølkesukker) i starten fordi laktose kan gi mageplager hos dei med øydelagde tarmtottar. Etter ei stund på glutenfri kost vil tarmen bli bra igjen, og dei aller fleste kan då introdusere laktose i kosten igjen.

Begrensa bruk

Bilete: Norsk cøliakiforening , European Coeliac Societies

Rene og uforedla råvarer som kjøt, fisk, grønsaker, frukt og bær, fjørfe, ost og egg, belgfrukter, urter og krydder er glutenfrie, men når du skal lage til desse råvarene og lage sausar og liknande, må du vere på vakt og passe på å nytte glutenfrie ingrediensar. Til dømes kan du nytte maisenna i staden for kveitemjøl i sausar, bruke glutenfri panering og droppe kveitemjøl i fårikålen.

Mjølk, jus, mineralvatn og vin er glutenfritt. Dei fleste typar øl inneheld gluten, men det finst no ein del glutenfrie øltypar. Sjå gjerne etter Crossed grain-merket.