Fagstoff

Antibiotika

Antibiotika er ei samlenemning på giftstoff som hemmar vekst av prokaryote celler. Oppdaginga av antibiotika har redda millionar av liv og bidrege til at vi menneske lever omtrent 20 år lenger. Antibiotika blir brukte til å behandle og førebyggje mikrobielle sjukdommar.

Ei hand som held fram ei rund petriskål med dyrka bakteriar. Foto. — *Staphylococcus aureus*, også kalla gule stafylokokkar, er ein bakterie som finst på huda, i nasen, i svelget og i endetarmen hos friske personar. Under visse forhold kan bakterien invadere delar av kroppen og føre til alvorlege infeksjonar. Døme på slike infeksjonar er lungebetennelse og hjernehinnebetennelse, som vanlegvis kan behandlast med antibiotika.

Kva er antibiotika?

Antibiotika er ei samlenemning på giftstoff som hemmar vekst av prokaryote celler. Stoffa blir produserte av levande organismar for å halde andre organismar borte (frå gresk har vi anti, som betyr mot, og bios, som betyr liv).

Eit jordbær med muggsopp, og eit utsnitt som zoomar inn på den mikroskopiske soppen Penicillium. Illustrasjonsfoto. — Jordbær dekt med muggsoppen *Penicillium*. Denne muggsoppen bidreg til at frukt ròtnar, samtidig som han produserer antibiotikumet penicillin. Ved å produsere eit antibiotikum vil soppen halde bakteriar borte frå eige matfat.

Antibiotika blir brukte til å førebyggje og behandle sjukdommar forårsaka av bakteriar, sopp og parasittar. Dei har ingen effekt på virus. Både menneske, dyr og plantar kan behandlast med antibiotika.

Korleis verkar antibiotika?

Nokre antibiotika drep prokaryote celler. Andre stoppar celledelinga. Det gjer at dei prokaryote cellene ikkje kan formeire og spreie seg, noko som igjen fører til at infeksjonen blir stoppa.

Ein bakterie som har ei oval form med fleire mindre utløparar langs kanten. Mikroskopfoto. — Effekten av antibiotika på bakterien *Salmonella typhimurium*. Denne bakterien forårsakar matforgifting hos menneske. Ved behandling med antibiotika vil celleveggen (blå) hos bakterien gå i oppløysing. Dermed vil bakterien døy. Biletet er teke ved hjelp av elektronmikroskop med 30 000 gonger forstørring.

Fordelen ved bruk av antibiotika på fleircella organismar er at giftstoffa skader eller drep prokaryote celler, men ikkje har særleg effekt på dei eukaryote cellene. Dette er mogleg fordi giftstoffa angrip strukturar eller mekanismar i dei prokaryote cellene som ikkje finst i eukaryote celler – eller er svært ulike frå strukturane som finst der.

Enkelte antibiotika hindrar proteinsyntesen og påverkar dermed danninga av protein. Dette hemmar vekst hos prokaryote organismar. Andre typar antibiotika svekkjer eller forstyrrar celleveggdanninga i organismane. Når celleveggen går i oppløysing, vil dei prokaryote cellene døy.

Ulike typar antibiotika

Eit pillebrett med ei innpakka pille. Foto. — Antibiotika blir brukte til å behandle mikrobielle sjukdommar. I tillegg kan ein gi antibiotika til pasientar før ein operasjon for å førebyggje oppblomstring av infeksjonar. Kvifor er det viktig at du følgjer instruksjonane frå legen viss du blir sett på ein antibiotikakur?

Det finst mange patogene mikroorganismar med ulike eigenskapar. Det er derfor utvikla ulike antibiotika med ulik verknad.

Dei fleste typane kan berre svekkje eller drepe nokre få artar. Desse blir kalla smalspektra antibiotika. Det er gunstig å bruke smalspektra antibiotika. Dei drep nemleg berre dei mikroorganismane som gir sjukdom, og påverkar i lita grad den normale bakteriefloraen i kroppen til organismen som blir behandla.

Breispektra antibiotika svekkjer eller drep mange ulike artar av mikroorganismar samtidig. Denne typen antibiotika vil drepe både nyttige og skadelege mikroorganismar, og dermed gjere kroppen meir sårbar for andre infeksjonar.

Visste du at …?

Det viktigaste og mest brukte antibiotikumet er penicillin. Dette var det første antibiotikumet som blei oppdaga. Antibiotika blir derfor ofte kalla penicillin i daglegtalen.

Bruk av antibiotika

Oppdaginga og utviklinga av antibiotika blir rekna som eit mirakel i medisinsk historie. Då antibiotika blei tilgjengelege for behandling av mikrobielle sjukdommar på 1900-talet, gjekk dødelegheita blant folk dramatisk ned. Antibiotika har derfor hatt, og har framleis, stor betydning for menneske si overleving og livskvalitet. I tillegg bidreg dei til at vi lever lenger enn forfedrane våre.

Antibiotika blir brukte til å behandle infeksjonssjukdommar hos menneske, dyr og plantar. Dei blir òg brukte som førebyggjande behandling i samband med operasjonar, og for å hindre oppblomstring av patogene mikroorganismar i landbruket og i oppdrettsnæringa. Antibiotika har mange bruksområde i dagens samfunn og er vårt viktigaste våpen i kampen mot patogene mikroorganismar.

Mann som held i ein stor laks. Foto. — I landbruk og fiskeoppdrett bruker ein – på same måte som i helsevesenet – antibiotika for å unngå sjukdom og spreiing av smitte. Dei siste åra har det vore auka fokus på å redusere bruken av antibiotika i alle næringar. Kvifor det, trur du?

Antibiotika (eintal: eit antibiotikum) – samlenemning på giftstoff som hemmar vekst hos prokaryote celler.

Breispektra antibiotika – antibiotika som svekkjer eller drep mange ulike artar av mikroorganismar samtidig.

Smalspektra antibiotika – antibiotika som kan svekkje eller drepe berre nokre få artar av mikroorganismar.

Mikrobielle sjukdommar – infeksjonssjukdommar forårsaka av bakteriar eller andre mikrobar (prokaryote organismar).

Kjelder

UiO. (2021, 16. mars). Antibiotika. I Botanisk og plantefysiologisk leksikon. Henta 28. mars 2022 frå https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/leksikon/a/antibiot.html

CC BY-SASkrive av Camilla Øvstebø.

Sist fagleg oppdatert 29.03.2022