Fattigmannskost og rikmannskost på 1800-talet
Store gods og gardar hadde eigne tenestejenter, drengar og gardsfolk som arbeidde for kost og losji. I byane hamna ofte dei som ikkje hadde tilgang på jobb på gata. For å bøte på dette oppretta Noregs rikaste mann på den tida, Bert Anker, «det Ancherske Weysenhus». Dette var ein slags skule som skulle syte for å oppdra og ta seg av foreldrelause og fattige barn i Oslo. Fattigmannskosten var ofte samansett av sild, poteter, kål, gryn og salta kjøt.
Døme på ein vekemeny på denne skulen:
Vekedag | Matrett |
|---|---|
Måndag | Kaal og Kjød |
Tysdag | Villing av gryn eller mel med saltet flesk |
Onsdag | Erter med kjød eller flesk |
Torsdag | Øl-brød og sild |
Fredag | Kaal eller Saad |
Laurdag | Øl-brød og sild eller makrell |
- I tillegg er det sagt at barna skal ha flatbrød til middagen og at kveldsmaten skal lagast av restane.
- Frukosten skal vere litt ost, smørbrød med øl eller mjølk og vatn.
Kosten i ein fattig heim eller blant tenestejenter og gardsfolk kunne sjå slik ut midt på 1800-talet:
- Frukost: rugbrød med smør eller smolt, oppkokt mjølk eller kaffi
- Skulemat: brød med ost eller kjøt
- Middag: kokte poteter er hoveddelen, med litt kokt kjøt, flesk eller sylte. Dette blei ofte servert med mjølsaus. Ofte blei det òg kokt ein vass-gryngraut. Denne grauten skar ein stykke av når han blei kald, og blanda dei igjen med vatn og mjølk og gav det eit oppkok. Dette var suppa.
Hos dei adelege og rikmannsfolk kunne ein til middag få servert suppe, høns, fisk, ein halv steikt kalv, i tillegg til mange smårettar og digre bollar med fløyte og markjordbær. Om kvelden åt dei kveldsmat som kunne bestå av ein kvart kalv, kalvesteik, fugl, skinke og fisk. Dei rike nytta eksklusive råvarer som trøflar, østers og skjelpadde, og det dei ikkje fekk tak i her, importerte dei.
Eksklusive og kostbare råvarer
Sjeldne råvarer blei sett på som fint i slike krinsar – dess dyrare, dess betre. Derfor finn vi ofte oppskrifter frå denne tida som til dømes inneheld skjelpadde, trøflar, haifinnar, østers og så vidare. Dei fornemme selskapa kravde at ein hadde eit matforråd ikkje berre i Noreg, men òg i utlandet. Den velståande delen av befolkninga hadde store gardar i Noreg som produserte mat for dei, og i utlandet henta dei varer dei ikkje kunne få dyrka i Noreg.
Utanlandske gjester har prega serverings- og overnattingsstader
Vi har jo sett litt på kor store skilnader det kunne vere, frå vassgraut tre gonger om dagen til store bankettar og åtte rettars lunsjar. Rikfolk som hadde utanlandske gjester, ville gjerne slå enda meir på stortromma. Gjestene var ofte engelske adelege som var godt vande. Dei kom òg med syrlege kommentarar i etterkant av desse besøka. Dei styrtrike nordmennene prøvde så altfor hardt og drog ting for langt. Enden på visa blei at gjestene såg ned på dei.
Hotella og restaurantane var heller ikkje mykje å skryte av. Vi ser jo korleis dei utlendingane som reiste landet rundt for å delta i jakt og fiske, sette sitt preg på stadene der dei slo seg ned. I store lakseelvar kjøpte lakselordar opp fiskerettane. Dei etterspurde ein viss standard, og fann dei det ikkje, måtte dei skaffe seg det. Det ville mellom anna seie å byggje store hus, med tilhøyrande kokkar av ein viss klasse. Lakselordar har vore med på å prege serverings- og overnattingsstader.