Feilernæring

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: Dominic Lipinski

Verdshelseorganisasjonen, WHO, skriv i den globale ernæringsrapporten for 2021 at 48 prosent av jordas befolkning er feilernærte som følge av for høgt eller for lågt næringsinntak. Dette medfører store helseproblem for den enkelte og for folkehelsa, og i tillegg er matproduksjon ein trussel mot planeten vår på grunn av auka klimagassutslepp.

Av den vaksne befolkninga høyrer no 40 prosent til i kategoriane overvektig eller alvorleg overvektig (fedme). Fedme kan ha uheldige konsekvensar for den enkelte i form av auka risiko for sjukdom og tidleg død, men òg reduksjon i trivsel og livskvalitet. Personar som er overvektige, kan i tillegg til dei fysiske helseplagene sine lide av psykiske problem, og fedmen kan medføre nedsett funksjon i arbeidslivet. For samfunnet fører helseproblem knytte til inaktivitet, overvekt og usunt kosthald til store utgifter for helse- og sosialtenestene.

Ifølge WHO har ikkje kosthaldet vårt vorte betre dei siste åra. Inntaket av frukt og grønsaker er omtrent halvparten av tilrådingane om fem om dagen, mens inntaket av raudt og omarbeidd kjøtt stig og er no nesten fem gonger høgare enn det som er tilrådd. Sukkerhaldige drikkevarer som brus og energidrikker blir frårådde, men òg her er inntaket stigande.

Underernæring og mangelsjukdommar har ikkje hatt nokon vesentleg påverknad på folkehelsa i Noreg dei siste 80 åra. Sjølv om eldre, sjuke og enkelte andre grupper i den vestlege verda er utsette for underernæring på grunn av sviktande helse, er underernæring først og fremst eit problem i land med låge inntekter. Krig og konfliktar gjer denne situasjonen verre, og det er forventa at covid-19-pandemien vil føre til fleire tilfelle av feilernæring i dei fattige delane av verda fordi minst 155 millionar nye menneske er førte ut i ekstrem fattigdom.

Frå 2012 til 2020 auka talet på svoltramma i verda med 118 millionar. WHO forventar at pandemien i kombinasjon med langvarige konfliktar, klimaendringar og mangel på essensielle matvarer vil føre til ein stor auke av underernæring blant barn under fem år.

Mangel på vitamin på grunn av matmangel er eit helseproblem i mange utviklingsland, og ein reknar med at fleire hundretusen barn blir blinde på grunn av mangel på vitamin A. I Noreg er det sjeldan at mangel på vitamin eller andre næringsstoff fører til sjukdom, og dei fleste greier å dekke behovet for ulike næringsstoff gjennom eit variert kosthald. I dei seinare åra er det likevel ein aukande førekomst av vitamin D-mangel på grunn av endringar i kosthaldet og mangel på sollys. Eldre menneske og personar med mørk hudfarge er særleg utsette. Personar som ikkje et nok feit fisk og meieriprodukt berika med vitamin D til å dekkje behovet sitt, bør derfor ta tran eller anna tilskot. Eldre blir tilrådd å innta dobbelt så mykje D-vitamin som resten av befolkninga.

Veganarar, vegetarianarar og andre som utelèt viktige matvaregrupper i kosthaldet sitt, har ofte behov for kosttilskot som omega-3, vitamin D, jod, kalsium og vitamin B12.

Dersom det totale inntaket av kaloriar er høgare enn forbruket, blir det kalla positiv energibalanse. Det vil føre til vektauke fordi overskotet blir lagra som feitt i kroppen. Dersom forbruket av energi er høgare enn tilførselen, blir energibalansen negativ, og kroppsvekta blir redusert.

Tilrådingane frå Helsedirektoratet er at karbohydrat bør bidra med 45–60 prosent av det totale energiinntaket, feitt med 25–40 prosent og protein med 10–20 prosent. Personar som ikkje et kjøtt eller animalske produkt, må sikre seg tilstrekkeleg proteininntak frå andre kjelder. Toppidrettsutøvarar og andre som trenar mykje, må òg vere ekstra påpasselege slik at energitilførselen blir tilstrekkeleg i forhold til energiforbruket.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: Bjørn Norheim, Bjørg E. B. Aurebekk

Kartlegging av ernæringsstatus og kostregistrering er sentrale verktøy dersom feilernæringa kjem av for høgt eller for lågt energiinntak. Kroppsmasseindeks (KMI), på engelsk Body Mass Index (BMI), er ein av parametrane vi bruker til å vurdere kroppsvekt i samanheng med helse. Han blir brukt til å angi grensene mellom normalvekt og vekt som er så høg eller låg at det kan gi risiko for sjukdom.

WHO klassifiserer KMI under 18,5 som undervekt, mens KMI mellom 18,5 og 25 blir rekna som normalvekt for vaksne. Ein person med KMI mellom 25 og 29,9 hamnar i kategorien overvektig, og KMI mellom 30 og 39,9 blir klassifisert som fedme. KMI over 40 blir rekna som sjukleg fedme. I samsvar med dette verktøyet høyrer ein av fem innbyggarar i Noreg til i kategorien fedme, altså KMI over 30.

Personar med stor muskelmasse kan ha høgare KMI utan at dei blir rekna som overvektige fordi dei har ein låg feittprosent i forhold til kroppsvekta. For befolkninga elles har både undervektige og personar med fedme auka dødelegheit i forhold til normalvektige.

Symptoma på at ein person får for lite eller for mykje av ulike næringsstoff, varierer avhengig av kva næringsstoff det gjeld. Dersom du i jobben som helsefagarbeidar møter ein brukar som har matallergiar, sjukdommar som medfører auka behov for spesifikke næringsstoff, eller har fått påvist mangel på enkelte næringsstoff, kan det vere behov for tilskot av vitamin eller mineral.

For høgt energiinntak og positiv energibalanse vil medføre overvekt, mens for lågt energiinntak vil føre til vektnedgang og i verste fall underernæring. Brukarar med for høgt energiinntak vil ofte ha behov for rettleiing og motivasjon for å gjere endringar i kosthald og livsstil. Ernæringsstatus og ernæringsmessig risiko vil avgjere kva tiltak som skal setjast inn for å førebygge eller behandle underernæring hos brukarar med for lågt energiinntak.