Oversikt: fordeling og legitimering av makt
Ifølgje læreplanen skal du kunne vurdere endringar i fordeling og legitimering av makt frå mellomalderen til og med tidleg nytid. Her får du ei oversikt over desse endringane og ei innføring i sentrale omgrep knytte til makt. Men først må vi klargjere kva periode og kva for eit geografisk område dette temaet dreier seg om.
Perioden frå mellomalderen til tidleg nytid i Europa varer frå ca. 500 e.Kr. til ca. 1750. I Noreg startar mellomalderen først på 1000-talet. Mellomalderen og tidleg nytid er periodar som er spesielt knytte til Europa, og når vi skal sjå på fordeling og legitimering av maktforhold i denne perioden, handlar det først og fremst om interne forhold i Europa. Andre delar av verda har i denne samanhengen først og fremst betydning i samband med koloniseringa som starta på 1500-talet og fekk innverknad på maktforholdet mellom europeiske land. Dei som hadde koloniar med viktige ressursar, fekk meir økonomisk makt.
Konge og adel
Interne maktforhold kunne variere frå land til land, men dei fleste europeiske landa hadde i heile denne perioden kongar som sat med den øvste statlege makta. I mellomalderen var kongane i stor grad avhengige av støtta til adelen. Adelen var ein overklasse med jordeigarar som arva den adelege tittelen sin. Adelen var òg ein krigarklasse som skulle vere til disposisjon for kongen, og i tillegg skulle dei verne bøndene som dreiv jorda dei eigde. Denne organiseringa av samfunnet blir kalla føydalisme. Mange stader hadde kongen eit råd av høgtståande adelsmenn som var med på alle store avgjerder. I Noreg hadde vi til dømes eit riksråd. Ei slik styreform der adelen har mykje makt, blir gjerne kalla eit adelsvelde.
Kyrkja
Den katolske kyrkja med paven i Roma som øvste leiar hadde mykje makt i mellomalderen. Kyrkja var ein organisasjon som gjekk på tvers av landegrenser i Vest- og Mellom-Europa. Perioden var prega av mykje konflikt mellom konge- og kyrkjemakt, men dei kunne òg styrkje makta til kvarandre når dei samarbeidde. Som regel sat mennene til kyrkja òg i rådet til kongen.
Svartedauden
Svartedauden på midten av 1300-talet fekk store konsekvensar for maktforholda i Europa. Først og fremst var det ein katastrofe for mange i adelen, som mista mykje av inntektsgrunnlaget sitt, og ein del av dei måtte sjølv bli bønder. Kongane erstatta dei adelege riddar-krigarane med soldatar som gjekk til fots, og slik vart dei meir uavhengige av adelen og fekk dermed òg meir makt. I fleire land vart kongane eineveldige. Det vil seie at dei styrte åleine, uavhengig av eit råd.
Reformasjonen
Reformasjonen på byrjinga av 1500-talet betydde slutten på monopolet på religion som den katolske kyrkja hadde i Vest- og Mellom-Europa. Kyrkja vart splitta, og i dei områda som braut med den katolske kyrkja, vart kyrkja underlagd kongen. Den katolske kyrkja og paven hadde framleis ein del makt i dei områda som vart verande katolske.
Borgarskapet
I løpet av perioden vaks borgarskapet fram som ei stadig større og mektigare samfunnsgruppe. Borgarskapet bestod av folk som tente pengar på handverk eller handel. Spesielt handelsmenn kunne bli rike og mektige. Dette var ei utvikling som starta allereie i mellomalderen då byane i Europa vaks og handelen auka. På 1700-talet byrja denne nye middelklassen mange stader å krevje fleire rettar og meir makt. Borgarskapet vart viktig i dei politiske revolusjonane som oppstod på slutten av 1700-talet og utover på 1800-talet.