Journalistikk i postfaktasamfunnet

Postfaktasamfunnet er ei nemning på eit samfunn der fakta ikkje lenger blir lagt til grunn for måten vi tenker og handlar på. I eit postfaktuelt samfunn er det ikkje fakta som veg tyngst når vi vurderer sanningsgehalten i ei nyheitsforteljing, men derimot våre eigne kjensler, meiningar og preferansar.

Nokre bruker omgrepet emokrati om eit samfunn der det er emosjonar (kjensler) som styrer vala vi tek.

Journalistikk handlar om å formidle fakta. Slik bidreg dei redaksjonelle media til den opplyste samtalen i eit demokrati.

• Korleis skal journalisten ta omsyn til lesarar som heller vil bli underhalde av historier med sviktande faktagrunnlag enn av forteljingar basert på stadfesta fakta?

• Kva skal ein redaktør gjere når sjåarane vel bort nyheitskanalen fordi han rapporterer om hendingar som ikkje passar inn i oppfatninga dei har av verda?

Dette er to av dei dilemmaa journalistikken i vår tid står overfor. Nokre vel å nærme seg problemet ved å gjere nyheitsforteljingane meir underhaldande og kjenslebasert. Eitt triks er å nytte dramaturgiske grep som vi kjenner frå fiksjonsforteljingar.

I USA, og i ei viss grad her til lands, har det vakse fram nyheitskanalar som skreddarsyr nyheiter retta mot målgrupper med sterke politiske eller religiøse overtydingar. Døme frå Noreg er den høgreorienterte nettstaden Resett og den konservative kristne vekeavisa Noreg i dag som ifølge seg sjølv "taler der andre teier".

I eit debattinnlegg i Bergens Tidende (2017) viser lektor og medievitar Joachim Laberg til forskarar som meiner at media sjølve langt på veg har bidrege til å undergrave tilliten til faktasamfunnet. Både mediedebattantar, journalistar og redaktørar bruker ofte retoriske grep som appellerer til kjensler meir enn fornuft. Derfor er det behov for meir openheit rundt journalistiske praksisar og tenkemåtar.

God journalistikk appellerer både til hjerne og hjarte. Slik har det alltid vore, og slik bør det framleis vere. Men Laberg peiker på korleis ordskiftet i sosiale medium påverkar både journalistikk og samfunnsdebatt i negativ retning:

Vi har i dag ein situasjon der vi applauderer og vidareformidlar tekstar som handsamar komplekse saker som om dei var enkle og einsidige, og vi har ein situasjon der politiske prosessar vert omtalte som dei vert utført av einskildpolitikarar i augneblikket.

Vi kan gi att motparten sine poeng tolka i verste meining, og sjå vekk frå både uttalte nyansar og uttalte atterhald. Vi kan peika på kor teite folk som tek feil er, men gløyma å vise kvifor dei tek feil. Og vi kan latterleggjera og demonisera våre meiningsmotstandarar med godkjenning frå hundrevis av tomlar opp. (Laberg, 2017)

I postfaktasamfunnet kan falske nyheiter få like stor merksemd som faktabaserte nyheiter, så lenge innhaldet appellerer til kjenslene våre og stadfestar oppfatningane vi har frå før.

Nyheitskriteria i "falske nyheiter" er gjerne dei same som vi kjenner frå "ekte nyheiter". Vi lar oss trigge av forteljingar som er overraskande, kompromitterande og personifiserte.

I samband med den amerikanske valkampen i 2016 let mange amerikanarar seg til dømes overtyde av falske nyheiter om at presidentkandidaten Hillary Clinton leidde eit internasjonalt pedofilinettverk.

Slike opplagde løgner fungerer ikkje like bra i Noreg, sidan samfunnet vårt er meir gjennomsiktig enn det amerikanske og dei fleste nordmenn har større tillit til politikarar. Her til lands er problemet heller at uvesentlege nyheiter, i form av kompromitterande og personifiserte forteljingar, ofte set viktigare nyheiter i skyggen.

Eit døme er når enkelte aviser i 2022 fokuserer meir på justisminister Emilie Enger Mehls framferd i underhaldningskonseptet Kompani Lauritzen enn på tiltaket til regjeringa for å møte flyktningstraumen frå den høgst reelle krigen i Ukraina.

I postfaktasamfunnet spreier desinformasjon, eller det nokon kallar "falske nyheiter", seg som eld i tørt gras. Journalistikken har prøvd å møte utfordringane med falske nyheiter ved å opprette eigne redaksjonar, gjerne på tvers av mediehus, som har til oppgåve å sjekke fakta i nyheitene vi får servert.

Men held det å faktasjekke nyheiter, når problemet er at mange uansett vel å ikkje stole på fakta? I mediekommentaren "Donald, du lyg!" (2017) spør Sven Egil Omdal kva journalistane skal gjere når vanleg faktasjekk ikkje lenger har noka betydning i postfaktasamfunnet.

Han svarer ved å vise til Christiane Amanpour, CNNs stjernereporter. Ho hevdar at dei redaksjonelle media må slutte å vektlegge objektivitet og heller skjerpe evna og viljen til å vere sannferdige. Ein laust fundert konspirasjonsteori bør ikkje få den same redaksjonelle plassen som ein forskingsrapport som 99 prosent av forskarane i verda står bak, same kor sensasjonell han måtte vere.

"Bekymringen for falske nyheter i postfaktasamfunnet er overdreven. Sannheten er at vi aldri før har hatt mer tilgang til nyheter, perspektiver og tolkninger av fakta", skriv professor og medieforskar Petter Bae Brandtzæg i ein artikkel i Minerva (2018).

New York Times er like tilgjengeleg på nett som VG. Og CNN og Al Jazeera inngår i dei vanlege kanalpakkane norske husstandar abonnerer på.

Informasjon frå alle nyheitskanalane i verda er altså berre eit tastetrykk unna. Sosiale medium har skapt vekstvilkår for falske nyheiter, men òg nye former for interaksjon og meiningsutveksling. Ein slik mangfaldstilstand kallar Brandtzæg eit polyfaktuelt samfunn.

I eit polyfaktuelt samfunn blir nyheiter delte og nyanserte av ulike aktørar. Då har dei store nyheitskanalane ikkje lenger monopol på å formidle sanninga om det som skjer. Ei slik utvikling kan bidra til å styrke truverdet til nyheita.

Brandtzæg, P. B. (2018). Medias ubehag i det polyfaktuelle samfunn. Minerva, 94(1), 37–43.

Laberg, J. (2017). Vi har skapt eit kjenslemonster. Bergens Tidende. https://www.bt.no/btmeninger/debatt/i/deobo/vi-har-skapt-eit-kjenslemonster