Hopp til innhald
Fagartikkel

Vekstlys

I den mørkaste årstida er lyset ein avgrensande faktor for plantevekst, derfor må plantene i veksthuset få kunstig lys for at fotosyntesen skal gå sin gang og gi vekst. I tillegg gir lyset oss høve til å påverke når plantene skal blomstre, og korleis fasongen på dei skal bli.

Fotosyntese

Fotosyntesen er prosessen der plantene gjer om CO2 til karbohydrat som dei bruker for å vekse. Det er lyset som gir plantene energi til fotosyntesen, men òg andre kjemiske prosessar i plantene er avhengige av energien dei hentar frå lyset. I veksthuset er det viktig at vi i tillegg til å gi nok lys gir lys av rett kvalitet. Då får vi planter som veks godt og får god kvalitet.

Lyskvalitet

Planter oppfattar lys annleis enn oss, dei kan nytte ein mykje større del av det elektromagnetiske spekteret. Vi menneske oppfattar lyset best i den signalgule delen av spekteret, og det er årsaka til at gult blir brukt i til dømes varselskilt og refleksvestar. Plantene kan utnytte den blå og den raude delen av spekteret i mykje større grad. For at vi skal få planter med god vekst og av god kvalitet, bør vi derfor bruke lamper som er utvikla spesielt for plantedyrking.

Den delen av spekteret som plantene bruker i fotosyntesen, kallar vi fotosynteseaktiv stråling, ofte forkorta PAR etter det engelske Photosynthetically Active Radiation.

Lysmengde

For lite lys fører til at plantene får eit energiunderskot fordi dei kjemiske prosessane i planta forbruker meir energi enn dei klarer å hente ut frå lyset. På sikt vil desse plantene døy. Balansepunktet mellom tilført og forbrukt energi blir kalla lyskompensasjonspunktet. Når vi skal produsere planter, bør vi ligge godt over lyskompensasjonspunktet, så viss det er for lite naturleg lys, må vi altså gi kunstig tilleggslys. Lyskompensasjonspunktet varierer mellom artane.

Plantene kan òg få for mykje lys, og dette kan føre til stress og i verste fall sviskadar. Stress hos planter kan oppstå når miljøet dei veks i, blir ugunstig for dei. For mykje lys, for mykje eller for lite vatn og sterk vind er døme på faktorar som kan gi stress. Stress er uheldig for både vekst og utvikling.

Måling av lys

Lys kan målast på fleire måtar og oppgivast i ulike einingar. I plantedyrking har vi tradisjonelt brukt eit luxmeter til lysmåling, då får vi lysstyrken oppgitt i lux. I lyskrevjande kulturar som agurk ønsker vi til dømes ein lysstyrke på cirka 20 000 lux. Til samanlikning seier vi at det på ein sommardag er cirka 100 000 lux når vi måler i direkte sollys. Eit luxmeter kan du skaffe deg relativt rimeleg.

Lux måler lysstyrke slik menneskets auge oppfattar lyset. Plantene oppfattar som nemnt ikkje lyset på same måte. Mange meiner derfor at vi heller bør måle lysstyrke med ein kvantesensor, sidan det gir eit rettare bilete av kor mykje av lyset plantene kan nyttiggjere seg. Måleininga er µmol/m2/sekund (mikromol per kvadratmeter per sekund). Litt avhengig av lampetype vil 15 000 lux svare til omtrent 200 µmol/m2/sekund. Ein sommardag vil vi kunne måle snautt 2000 µmol/m2/sekund i direkte sol.

Lampetypar

Lampane vi bruker i veksthus, er spesiallaga for plantevekst. No er LED-lampe på tur inn, desse trekker mindre straum og er derfor eit rimelegare alternativ enn dei tradisjonelle lampane vi har brukt. Lyskvaliteten er like bra for plantevekst.

Samtidig gir dei gamle lampane eit bidrag i oppvarminga fordi plantene får både infraraude strålar og stråler som gir fotosyntese. LED-lys er det vi kallar eit kaldt lys, dei gir inga infraraud stråling.

Andre måtar lys påverkar plantene på

Fotoperiodisme

Fotoperiodisme betyr at plantene reagerer på talet på timar med lys gjennom døgnet. Her i Noreg har vi naturleg lang dag på sommaren, lengst nord har vi faktisk lys heile døgnet. På vinteren er dagen derimot veldig kort. Ved ekvator er det til samanlikning 12 timar dag og 12 timar natt heile året.

Fotoperiodisme fører til at plantene som naturleg høyrer heime her, får ein vekstrytme gjennom året der dei til dømes går i kvile når dagen blir kort, og dei blomstrar når dagen blir lang.

I veksthuset kan vi manipulere plantene ved å lage den daglengda vi vil. Til dømes må vi lage kort dag for å få julestjerna i blomster til jul. Denne produksjonen startar litt utpå sommaren, mens vi har lang dag her. Men julestjerna må ha kort dag for å starte blomstring. Då må vi stenge lyset ute med det vi kallar kortdagsgardiner, vi lagar altså kort dag. I veksthuset kan vi òg få moden jordbær i januar om vi vil, då lagar vi sommar med ekstra lys slik at vi får lang dag.

Fotomorfogenese

Om plantene veks i mykje eller lite lys, påverkar òg utvikling og utsjånad. Dette kallar vi fotomorfogenese. Eit døme kan vere om du samanliknar planter som veks inni ein mørk skog, med planter i vegkanten der det er mykje lys. Då vil du sjå at plantene i skogen er spinkle, strekte og med få blad, mens dei i vegkanten er kortare, meir kompakte og har fleire blad.

Fototropisme

Fototropisme er når planter veks i ei bestemd retning avhengig av lyset. Det finst både positiv og negativ fototropisme, og den positive kan du faktisk sjå i praksis.

Kanskje har du ei plante i vindaugekarmen på stova? I den mørke årstida vil du sjå at planta strekker seg mot lyset frå vindauget og bort frå den mørkare stova. Dersom du snur planta rundt, vil ho rette seg opp og så strekke seg mot lyset igjen. Dette er positiv fototropisme. Årsaka er hormonet auxin i plantene. Når plantene blir utsette for lys frå ei side, vil auxin hope seg opp på skuggesida og gi auka vekst der.

Negativ fototropisme kan vi finne hos røter. Utset du planterøter for lys, vil du oppdage at dei bøyer seg bort frå lyskjelda.


Viktige omgrep

Elektromagnetisk spekter
er alle typar elektromagnetisk stråling ordna etter bølgelengde og frekvens. Spekteret strekker seg frå gammastråling via synleg lys til radiobølger. Bølgelengda aukar, mens frekvensen minkar i spekteret.
Lyskompensasjonspunkt
er det punktet der mengde tilført energi frå lyset er den same som den mengda energi planta bruker.
Fotoperiodisme
betyr at plantene reagerer på forholdet mellom talet på timar lys og talet på timar mørke gjennom døgnet.
Fotomorfogenese
er at planter av same art får ulik utsjånad etter kor mykje lys dei får på vekseplassen.
Fototropisme
er planterørsler som blir påverka av lys. Når ei plante strekker seg mot lyset, kallar vi det positiv fototropisme. Når ei planterot veks vekk frå lyset, har vi negativ fototropisme.

Oppgåve

Vel rett alternativ.

Kjelder

Døving, A. (2020, 6. november). Stressa planter. Norsk Landbruksrådgiving. https://www.nlr.no/fagartikler/frukt-og-baer/midt/stressa-planter

Norsk Gartnerforbund. (u.å.). Lys. Henta 22. mai 2024 frå https://ngfenergi.no/lys/

Rongland, E. (u.å.). Fotosyntese. Norsk Gartnerforbund. Henta 22. mai 2024 frå https://ngfenergi.no/lys/fotosyntese/

Wiström, E. L., Kristiansen, J. R. & Grøn, Ø. (2024, 24. juli). Elektromagnetisk spektrum. I Store norske leksikon. https://snl.no/elektromagnetisk_spektrum

Aarnes, H. (2012, 30. mars). Fototropisme. I Plantefysiologisk leksikon. Institutt for biovitenskap, Universitetet i Oslo. https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/leksikon/f/fototropisme.html

Aarnes, H. (2019, 1. april). Fotomorfogenese. I Plantefysiologisk leksikon. Institutt for biovitenskap, Universitetet i Oslo. https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/leksikon/f/fotomorfogen.html

Aarnes, H. (2023, 3. november). Fotoperiodisme. I Plantefysiologisk leksikon. Institutt for biovitenskap, Universitetet i Oslo. https://www.mn.uio.no/ibv/tjenester/kunnskap/plantefys/leksikon/f/fotoperiodisme.html

CC BY-SA 4.0Skrive av Anne Langerud.
Sist fagleg oppdatert 30.09.2024