Fornorsking: nedvurdering og utanrikspolitikk
Fornorskingspolitikken varte i ein periode på om lag 100 år, frå cirka 1870 og framover. Målet var å gjere samane norske, noko som gjorde at samisk kultur og samfunn vart nedvurdert.
Ein meinte at fornorskinga var til det beste for samane. Den beste måten å hjelpe samane på var rett og slett å få dei til å gi avkall på språket sitt og religionen sin. Dei skulle heller ikkje få gå med dei tradisjonelle samiske kleda sine. Skulle samar klare seg i samfunnet elles, måtte dei bli norske. Fornorskinga var dessutan ein del av nasjonsbygginga til styresmaktene på 1800- og 1900-talet. Noreg skulle bli ein sterk nasjon, og då måtte det bu nordmenn i landet: éin nasjon – eitt folk – eitt språk.
I andre halvdel av 1800-talet kom det òg stadig fleire kvener til Finnmark. Dei var på jakt etter betre jord, eigedommar og fiskemoglegheiter. Kvenene var innflyttarar frå Finland. Etter 1809 var Finland under russisk styre. Dei som budde der, vart derfor berre kalla for russarar.
Styresmaktene vart engstelege for at kvensk nærvær ville føre til russisk innverknad i Finnmark. Derfor var det svært viktig at dei som budde i Finnmark, vart oppfatta som norske. Styresmaktene ville stadfeste norsk territorium i Nord-Noreg. Dette førte til at fornorskingsprosessen vart intensivert og omfatta kvenene i tillegg til samane.
Fornorsking: metodar
Som eit ledd i fornorskingspolitikken vart unge samar (og kvener) sendt på internatskular for å lære seg norsk. Fleire måtte bu heimanfrå og fekk ikkje lov til å snakke sitt eige språk når dei var på skulen. For mange vart dette ei traumatisk oppleving, og enkelte slutta òg å snakke sitt eige morsmål og gav avkall på den etniske identiteten sin.
I tillegg til skulepolitikken kom mellom anna jordsallova i 1902, som bestemde at ein måtte snakke norsk for å eige jord i Finnmark. Dette påverka nok ein del samar til å gi avkall på det samiske språket. Mange ofra med andre ord språket for å eige land. Føresegna stod formelt ved lag heilt til 1965.
Revitalisering og rettar
Fornorskingspolitikken varte i stor grad fram til 1960–70-talet. I tiåra etterpå oppstod det ei kulturell og identitetsmessig revitalisering. Revitaliseringa bidrog til ei auka stoltheit rundt samane sin identitet, kultur og språket deira. Dei ønskte å bli aksepterte som eit eige folk og ha moglegheita til å eksistere på eigne premissar. Dei ønskte å ta sin eigen kultur og identitet tilbake, i tillegg til å bli behandla som likeverdige medlemmer av samfunnet og ha dei rettane som følgde med det.
Stoltheita førte til auka motstand mot den norske politikken overfor samane. Dei kraftige protestane mot Alta–Kautokeino-vassdraget på 1970-talet er eit godt døme på at samane etter kvart sette foten ned og kravde likeverd og rettferd.
Ønsket om å bli behandla som eit eige folk har etter kvart kulminert i betre rettar og gode i form av eksempelvis Sametinget, eigne utdanningsinstitusjonar som Sámi allaskulva (Samisk høgskole) og kulturelle arrangement som Riddu Riđđu.
Danisering
Men kva med grønlendarane? I 1721 kom den norske presten Hans Egede til Grønland. Det var starten på Danmark-Noregs suverenitet på Grønland og over dei grønlandske inuittane. Suvereniteten heldt òg fram etter at unionen mellom Noreg og Danmark vart oppløst, og den dag i dag er Grønland ein del av det danske riksfellesskapet.
Som dei norske samane vart òg dei grønlandske inuittane diskriminerte og nedvurderte. Slik danskane såg det, høyrde ikkje grønlandsk språk, kultur og religion heime i den moderne verda. Levesettet til grønlendarane hemma utviklinga deira, og for at dei skulle bli fullverdige menneske, var det nødvendig å innlemme dei i den danske kulturen og levesettet. Med andre ord, grønlendarane måtte bli danske.
Omfattande modernisering
Sjølv om danskane tidleg ønskte å påverke grønlendarane i det dei rekna som riktig retning, var det først på 1950-talet at daniseringsprosessen verkeleg skaut fart. Målet var ei omfattande modernisering av det grønlandske samfunnet. Utdanningsnivået måtte hevast, og folk skulle samlast i byane, som skulle bli basar for det grønlandske fiskeriet. Her skulle danske private aktørar vere læremeistrar for grønlandske fiskarar.
Urbanisering og fråflytting
Moderniseringa førte til at mange grønlendarar måtte flytte inn til byane der jobbane var. På grunn av det opplevde bygdene ei stadig fråflytting. For enkelte var overgangen frå tradisjonell jakt og fiske til eit vestleg og moderne yrkesliv vanskeleg. Ferdigheitene og kunnskapane som tidlegare var essensielle for å overleve, var plutseleg ikkje like viktige lenger. Den grønlandske kunnskapen kjendest som ubrukeleg i ei moderne verd. Mange opplevde det som eit stort tap, og dei klarte ikkje oppfylle krava moderniseringa kravde. Dette kunne få konsekvensar i form av tapt sjølvbilete og eit liv i fattigdom og alkoholisme. Mange strevde i tillegg etter å bli danske og jobba for å leggje det grønlandske bak seg.
Skule i Danmark
Som samiske barn vart òg grønlandske barn sendt på skule for å lære eit anna språk og kultur. Fleire barn vart sende heilt til Danmark for å gå på skule der. For mange barn var det å bli sendt åleine til eit framandt land ei brutal oppleving. Fleire vart til dømes nekta kontakt med foreldra sine, noko som var spesielt sårt sidan dei var åleine og einsame i eit framandt land med ein annan kultur.
Formelt sett var det frivillig å sende barna sine til Danmark, men mange foreldre kjende dei ikkje hadde noko val dersom dei ønskte at barna skulle få ei god utdanning. Mange av barna har i ettertid sagt at dei vart tvinga til noko dei ikkje ønskte, og dei ber på konsekvensane av det den dag i dag.
Tvangsflytting
For om lag 70 år sidan vart 22 grønlandske barn tvangsflytta til Danmark. Flyttinga vart kalla for "det grønlandske eksperimentet". Med hjelp frå organisasjonar som Raudekrossen vart 22 barn sende på eit eitt års opphald i Danmark, og målet var at dei skulle lære dansk kultur, levesett og språk. Tanken var at dei skulle fungere som førebilete for andre når dei kom tilbake til Grønland. Barna som var valde ut, var ikkje meir enn seks–sju år gamle, og kriteria var at barna ikkje hadde familie, og dei måtte vere svært intelligente. Etter kvart vart desse kriteria sett på som for strenge. Derfor vart barn av éin forelder òg vurderte som aktuelle.
Prosjektet skulle føre til at barna skulle bli danske og få eit betre liv. Svært mange grønlendarar var fattige. Dei danske styresmaktene tenkte at dette kunne hjelpe dei ut av uføret, men prosjektet fekk konsekvensar som enda i det stikk motsette.
Etter eit par år i danske fosterfamiliar hadde fleire av barna mista morsmålet sitt. Det var nesten umogleg å kommunisere med familie og vener. Dei av dei som kom tilbake til Grønland, ville gjerne fortelje andre kva dei hadde opplevd, men dei klarte ikkje å gjere seg forstått. Omtrent halvparten av dei enda opp i eit liv med misbruk og fattigdom, eller dei døydde i ung alder. Berre tre av dei 22 vart buande på Grønland. Resten flytta tilbake til Danmark.
Grønlandsk revitalisering
Som den samiske befolkninga opplevde òg dei grønlandske inuittane ei kulturell og identitetsmessig oppblomstring på 1970-talet, og det oppstod ei politisk og kulturell motstandsrørsle. Rørsla vart i første omgang starta av utdanna grønlendarar busett i Danmark. Ønsket var at Grønland skulle bli fri frå den danske fjernstyringa og få utvikle seg på grønlandske premissar.
Som ein del av motstandsrørsla vart det mellom anna oppretta ein festival, Aasivik. Festivalen var ei leiande drivkraft i kampen for meir sjølvråderett og kulturell oppvakning. Eit av måla til festivalen var å skape eit positivt bilete av grønlandsk kultur og identitet. På festivalen vart politikk og kultur tett knytt saman. Kulturuttrykka kunne ofte ha identitetsmessig og politisk innhald, og det grønlandske vart fremja og det danske nedvurdert.
Kampen for eigen kultur og sjølvverd har bore frukter. I dag er grønlendarar i større grad stolte av kulturen sin enn det som var tilfelle under daniseringspolitikken. Mange tek grep for å vise stoltheit over den etniske identiteten og kulturen sin. Fleire damer tatoverer til dømes tradisjonelle symbol i ansiktet, noko som var vanleg før den danske kolonihistoria byrja.
Grønland har òg fått meir og meir sjølvråderett og eigne institusjonar i form av parlament, politiske parti og skular.