Gapta/gåptoe aerpie-guedtijinie

Begrenset bruk

Bilde: Aina Bye

Åarjel-saemien gaarvoem gapta jallh gåptoe gohtje gosse tyjjeste gååreme. Manne baakoem gapta provhkem gosse dan bïjre soptsestem. Gosse gaptam goerkelidh leam båeries gaptah vuartasjamme mah 1800-jaepijste Norsk Folkemuseumisnie gååvnesieh. Im leah gaptese, tjohph jïh voedtegi bïjre tjaaleme. Boenge-skuvmie lea vaeljehke åarjel-saemien gaptese. Dan åvteste vihkeles jis edtja buerkiestidh guktie gapta dah minngemes göökte tjuetie jaepine ektiedamme jïh jarkoestamme.

Gaptah 1800-jaepijste lin sagke jeatjahlaaketje dejstie gaptijste mestie aarebistie deejrimh. Seamma aejkien gosse dïhte vijjeme tjaebpies, gaptam voemeles kråahpese vijjelgin. Sisside lin tjaekeds vijjelgamme guktie nuepie svihtjedh. Daate daajroe mannem jeatjah museeumidie böökti desnie båeries gaptah goerehtalledh. Evtemes leam gïete-gåarome gaptah ohtsedamme jïh båeries gaptah mejtie gååreme gåarome-maskijnen åvtelen, mij hïejmide 1900-jaepiej aalkoste bööti. Dejnie gaptine 1800-1900 jaepijste jallh båarasåbpoe seamma åssjele gaavnem gosse muadtah vijjeme. Gosse dle tyjje-gaptam gåarodh dellie daajroem bööktin dehtie vijjemistie aalhteme-dueljeste. Dan dïehre gaptan maadtoe-vijjeme maahta beahtsan maadtoe-vijjemem vihtiestidh.

Vaares-gaptan jïh skrovre-gaptan seamma vijjeme goh muadtan. Joekehtse gaptan jïh muadtan lea guktie vijjedh juktie seamma mådtege sjïdtedh. Gosse muadtam gåarodh govhte, tjïjhtje measahkistie vijjin jïh measehken hammoem nuhtjin. Vaares- jïh skrovre-gaptide tjoevere vijjedh tyjjeste gusnie rïekte jaare-raedtie. Gaptaj vuekie leah joekehtslaakan evtiedamme, daerpiesvoetide dovne daalvan jïh geasan. Gaarvojde sjïehtesjin saemiej veasoemasse jïh dam maam bïjre jarkan utnin gaarvoehsassh nuhtjin. Gosse saemieh dueljide aalhtedin dellie vuartasjin guktie dueljiem bööremes sjiehteles gaarvojde nuhtjedh. Boreale jïh arktihke almetjh leah ovmessie vuekieh evtiedamme, dueljieh aalhtedh ovmessie nuhtjemasse. Dueljide båårhkesjidh jïh aalhtedh jïh dovhtehke darjodh leah akte dejstie vihkielommesh vætnoe saemiej gaskemsh. Saemieh dam seamma sjiehteles vijjemem jïh åtnoem krïevin maam naehkie-vaarjoste gaptese provhkin, åtnoe- jïh vöökes gaarvoeh vaaresistie jïh skrovreste. Gaptan åvte-bielesne akte V-hammoe maam gohtje ohtse. Dan åvteste gaajhkide gaptide daerpies boenge-skuvmine mij boengem jïh tjeapohkem gaptja. Nemhtie dam Gudmund Hadten tjaalegistie arktihke almetji naehkie-vaarjoej bïjre guarkebe daerpies boenge-skuvmiem gaptan ohtsese evtiedidh.

Gaptan leah gellie ovmessie hammoeh mejtie seamma åssjelistie tseegkeme, gaptesem dueljien sjyöhtehken mietie vijjedh. Gaptan vuekie joekoen jïh måedtielaaketje jïh vuesehte mestie dajveste jïh fuelhkeste bijjiedamme jïh dov jïjnjene haemiem vuesehte. Jalhts gapta måedtielaaketje aaj måedtiem gaavnem mah vijjeldahkem aktanadta. Gosse mådtan gaptam tyjjeste vijjelgidh lea daerpies vuartasjidh man stinkes dïhte tyjje jïh guktie vitnehtidh. Rossen mietie-dueljiem vitnehtin juktie mådtegelaakan sjïdtedh. Muadtam dovletjistie evtiedamme dejpeli veasoemasse edtji sjïehtedh, garre daelhkine, derhvie- jïh låavth-gåetine årrodh. Gosse gaptam vijjelgidh lij vihkeles gaptesem maerele nuhtjedh. Gosse tyjjeste gaptam vijjedh dellie åssjele lij edtji seamma mådtege sjïdtedh guktie muadta, maam muadtesen hammoen mietie vijjin.

Dam maam guarkajim gosse åadtjoejim dejtie båeries gaptide 1800-jaepijste goerehtalledh lij guktie sagke jeatjhlaakan dellie ussjedin gosse gaptah vijjin. Vuaptan sjïdtim guktie joekehtadta destie mestie manne åådtjeme lïeredh gosse gaptam gåarodh. Gellie jaepieh gïehtelim gossege guarkajim daerpies gaptesem goeredh jïh guarkedh guktie tyjje vitnehte jïh man stonkehke lij. Dejnie boelhkine gosse manne gïehtelamme joekehtsh gaptaj hammojne barkeme, gaptan vijjeme jarkelamme, gaertjies gapteste, giedtsies sissiejgujmie gaptan hammose mij mådtan. Gapta aejkiej mietie joekehtadteme jïh daerpiesvoetide sjïehtehtamme. Joekoen gaarvoeh almetjidie, ikth jarkelimmesne, joekehts aejkide jïh daerpiesvoetide. Luhpie orreme gaptide jarkelidh jis vihties vuekiej jïh maadtoen mietie vijjeme.

1900-jaepiej aalkoste gåarome-maskijne Nååmesjasse (Namdaalan) jïh åarjel Helgelaantese jaksi. Gåarome-maskijne sjïere gåarome-vuekieh böökti jïh voeni mietie skreadterh böötin, eelkin gaarvoeh gåarodh. Dejstie skreadtarijstie gaptah dongkin. Almaj gaeptesen ohtsem fraagken hammoen mietie vijjin jïh rööpses, kruana jïh plaave skrovrine beermin. Gaptan hammoe gaertjebe sjædta jïh skreadterh fraagken sissieh gaptide gåaroejin. Idtji gapta vielie åtnose sjïehth, idtji vielie vaaresem jïh jeatjah jassijes ålloe-tyjjem gaptese provhkh. Skrovre jïh jissehts ålloe-tyjje sïejhme tyjje gaptese sjædta. Nyjsenæjjah ovmessie tyjjijste gaptese vijjieh, jissehts ålloe-tyjjem, silhke-flöyelem jïh daj orre aejkiej tyjjh (kåanste-fiberh). Seamma aejkien gosse gaptan hammoe jarkele dej vuekiej mietie guktie dellie gåårvedin, dïhte boenge-skuvmie seammalaakan iktegisth orreme. Boenge-skuvmie jïh beelhte leah nemhtie joekoen, mahte dovletje hammoe jïh tjaalehtjimmiejgujmie. Tjaalehtjimmie mij boelvijste boelvide jåhteme vaeniem jeatjahtahteme, dovne årrome-sijjiej mietie jïh tjaalehtji mietie. Budteldahke gaptine, læstoeh jïh budtestahke gaptan dierine leah joekoen jïh båeries gaptaj hammojste orre gaptaj hammojde jåhteme. Dejtie vuekide man mietie gåårvedin vååjnoe gaptine ajve boelhkine 1900-jaepijste 1960-70 jaepide. Gapta lea almetji gaarvoe maam guedtieh gosse heevehtidh, skylledh, pruvredh jïh juvlemisnie.

Gaptam lea sjïehtesjamme, edtja gyönegs årrodh dovne åtnoe- jïh bissie-vaarjojne. Gaptese lea nuhtjeme dejtie tyjjide mah gïetesne gååvnesieh jïh sjïehtehtamme mïsse daarpesjamme. Nemhtie dejtie væhtide (symbolh) maam gaarvojde provhkeme aktede gaptesistie måbpan gaptesasse jåhteme. Boenge-skuvmien jïh beelhten tjaalehtjimmie, gaptan læstoe jïh budtestahke stinkes væhtah åarjel-saemien gaptesne orreme. Naan aejkien gosse muvhth sïjhteme gaptam ånnetji jarkelidh dah væhtah vihties dennie vijjeldahkesne orreme.

Beetnegi gorrese stoerre-seabradahkesne ditniej jïh tjaetsie-gearketji åestemem stuvri jïh gaajhkide dejtie gaevnide kultuvren daarpehtæmman ööstin jallh lotnegin. Nemhtie dam idtji maehtieh seammalaaketje gaevnieh abpe tïjjem åestedh. Dejtie tjaalehtjimmide maam ditneldahkine provhkin 1800-jaepiej minngie-gietjien jïh 1900-jaepiej aalkoste tjaetsie-gearketji smutjkiestæmman jarkelin. Jis vaenie beetnegh fuelhkine aaj aelpebe bommulle-tråarem tjaalehtjimmide nuhtjin. Aaj pruvnieldimmie-garhtsh maam saemieh jïjtjh meehtin darjodh tjaalehtjimmide nuhtjin.

Dah voestes luhkie jaepie 1900-jaepijste dïhte ditnie-barkoe vihth tjuedtjieli. Åarjel-saemie Andreas Wilks tjarke barki ditnie-barkoem vaarjelidh. Gosse jïjtje ditnie-barkoem lïereme dellie kuvsjigujmie åarjel-saemien dajvesne eelki jïh dejnie gïehteli bijjelen 25 jaepieh. Dah nyjsenæjjah mah gåaroejin åadtjoejin dellie lïeredh dovne guktie ditniem giesedh jïh butnedh jïh nemhtie dam ditnie-barkoem juhtiehtidh. Tjaalehtjimmie boenge-skuvmine jïh jeatjah gaptaj rïeseginie meehtin jis ditnine klïssedh. Dïhte tjaalehtjimmie jïh jeatjah væhtah maam gaptese nuhtjin sagke vihkielåbpoe sjïdti goh dïhte tyjje mestie gåarjoejin. Destie maahta vïenhtedh saemide seamma dajvine jïh jïeledimmine dïhte jalhtse tjaalehtjimmie sov tjaaleginie seammavyörtege juktie dejtie væhtide gaajhkijste goerkesadtin.

Hammoe jïh tjaalehtjimmie boenge-skuvmesne jïh gaptan læstoeh jïh budtestahkh dïjrem almetji gaskem guedtieh. Dan åvteste gapta jïjnjene almatjasse jïh saemien seabradahkese vihkeles. Hammoe jïh sisnjele aktene mij mïetes-lohkeste jïh kultuvreste soptseste. Tjaalegh, væjjoeh jïh klaerieh jïh guktie dejtie provhkeme, saemiej dejpeli jaahkose vuesehte jïh guktie saemieh jïjtjemdh eatnemem guarkeme. Saemie guhte gaptam guadta, jïjnjene fuelhkien vuekien mietie voerkeslaakan vuj ij, byjreskasse vuesehte gie satne lea.

Tjidtjebe mij gaptam maanemasse gååreme dåajvoem domtoe gosse voestes aejkien orre gaptam maanese tsaekehte. Dovne vuajna jïh domtoe guktie maaneme sjædta. Baahtjen jallh nïejten rudtje riektede, tjelmieh tjievliesvoeteste giltieh, madtjelde jïh jïjtsh-vyörtegem vuesehte. Maanan jïjtse fuelhkie buajhkoes, tjidtjie jallh aehtjie, åerpenh, aahka gonnoeh aajjah, gåeskie, muahra jïh seasa jïh jiekie, tjietsie jïh jyöne. Såemiesidie daate åehpies jïh såemiesidie ammes juktie daaj-baaletje seabradahkesne sjïdteme. Gellide saemide aarke-biejjie byjjenimmesne sagke jeatjhlaaketje orreme, dej jïjtsh-vyörtegem edtji nogkesjidh jïh gaptam narrahtidh. Nemhtie dam tjidtjieh gelline lehkine saemien seabradahkesne orrijin gaptah jïjtjh maanide gåarodh. Jïjtje ajve tjohpem jallh voedtegh jïh goelke-gaamegh göödti jïh kaanne giedtsies gïetseldahkem healmesne. Dïhte onne væhta lij nuekies saemien vuekide gorredidh jïh sjeavohts gïelem juhtiehtidh.

Gapta dan deerpegigujmie måedtie-laaketje lea, vuesehte mestie dajveste, fuelhkeste bijjiedamme jïh aaj jïjnjene haemiem vuesehte. Gapta byjreskinie soptseste jïh almetjen jïjtjh-guarkuvem dajvese gibrehte gusnie eejhtegi, aahka aajjan jïh fuelhkien maadtoe leah. Gapta aaj sosijaale staatusem vuesehte, mejtie nyjsenæjja jallh ålma, man båeries lea, haemiem jïh man væjkele vytnesjidh. Jis edtja gaptan bïevnesem goerkelidh guhte tjoevere gaptam guedtedh jïh bievnedh jïh guhte tjoevere gaptan bïevnesem tjïelkesidh. Dåastove lea fuelhkie jïh dov lïhkemes giejtie daamhtah seamma fuelhkesne jallh dïhte saemien seabradahke gusnie sïjhth vuesiehtidh saemie lea jïh gusnie ektievoetem bæjhkohth.

Gapta goh sosiokulturelle jallh politihke dååjredimmie. Muvhten vihties aejkien dïhte dajve dååjrede, mestie fuelhkeste båata jïh magkere sosijaale staatuse dov gosse jieliemisnie vihties dajvem nuhtjh. Muvhtene aaj daarpehte jïjtse staatusem dååjredh, tjidtjie gon aehtjien fuelhkeste jeatjah dajvese jïh sosijaale viermide. Gapta lea joekoen, jïjnjh smaave biehkine gusnie dïhte unnemes biehkie maam joem dïjrede. Dejtie biehkide maahtojste, daajrojste, aerpijste jïh vuekijste tseegkeme jïh dejtie maahta dejstie vuekijste dajvi mietie guarkedh. Dehtie dïjren maadtoste maahteme gåhkalamme jïh gaptan rïesegh jïh tjaalehtjimmie ajve guvvieh saemiej åssjalommesijstie jïh kåanste-tjiehpeste sjïdteme. Saemieh jïh laedtieh joekehtslaakan gaptan dïjrem guarkoeh. Laedtide gaptan væhtah soptsestieh, mïsse almetjasse govloe jïh dejtie dah gaptan rïesegh ajve kåanste-tjiehpiem vuesehtieh. Jis barre haemiem jïh rïeseldihkiem vuartesje jïh guktie sïlpide åtnalgin dellie aelhkie aktem gaptam mubpie gaptan uvte buarasjidh. Dïhte gie saemien kultuvresne sjïdteme jïh saemien vuekiem guarka idtji laedtien tjelmiejgujmie gaptese vuartesjh. Dah gaptese jïjtjene bolline jïh sisnjelds hïervesvoetine veadtasuvvieh. Gapta gåptoe-burrien jïjtjh-domtoem dïjrede.