Njuike sisdollui
Fágaartihkal

Karbona birrajohtin

Karbona birrajohtin válddaha mo karbona johtá birra áimmus čáhcái ja šattuide, eatnama ja elliid bokte, ja ruovttoluotta áibmui. Dát karbonajohtu sáhttá mannat jođánit dahje ádjánit guhká.
Govda njuolat ráhkadit gierddu mii čájeha gos karbondioksiida váldo ja luvvejuvvo. Gierddu siste leat unnit gierddut mat čájehit mo karbondioksiida váldo fotosyntesa bokte ja luvvejuvvo seallavuoigŋama bokte, sihke planktonšattuin ja eanašattuin. Dasa lassin karbona luvvejuvvo jeakkis ja elliin. Jápmán planktonšattut vudjot meara bodnái, sedimenterejuvvojit ja nuppástuvvet fossila boaldámuššan. Illustrašuvdna.
Karbona birrajohtimis sáhttit oaidnit mo karbona manná birrat birra. Oktii johtit birra sáhttá oanehaš ádjánit (seakka njuolat) dahje guhká (govda njuolat). Govva: Junie Loftesnes / CC BY-SA 4.0

Jođánis birrajohtin - fotosyntesa ja seallavuoigŋama dássedeaddu

Fotosyntesa

Jođánis birrajohtimis váldet šattut áimmus karbona karbondioksiida (CO2) hámis. Beaivvášenergiija vehkiin šattut nuppastuhttet CO2 glukosan fotosyntesas. Glukosa vurkejuvvo stearkalassan ja sellulosan šattuin. Dasto karbona sirdása elliide geat borret šattuid, ja karbona manná dieinna lágiin biebmogollosiid čađa. Dasa lassin váldá mearra ollu karbona CO2 hámis.

Seallavuoigŋan ja mollen

Seammás go karbona váldo, de maid karbona luvvejuvvo áibmui fas CO2 hámis seallavuoigŋamis ealli organismmain, ja jápmán elliid ja šattuid mollemis. Karbona luvvejuvvo maiddái metánan go dáhpáhuvvá dievasmeahttun mollen jekkiin ja eará nješšiin. Go eallit smirezastet, de luvvejuvvo metána go revgot ja maiddái baikkain.

Áiggi mielde váldo seamma mađe karbona fotosyntesas ja mearas go dat mii luvvejuvvo seallavuoigŋamis ja mollemis.

Šaddu mas leat ruonas lasttat oažžu energiija beaivvis, karbondioksiidda áimmus ja čázi eatnamis ruohttasiid čađa. Ávdnejuvvo viidnemuorjesohkar lasttain ja oksygena luitojuvvo. Illustrašuvdna.
Fotosyntesas geavahit ruonas šattut čuovgaenergiija ráhkadit viidnemuorjesohkkara ja oksygena dan karbondioksiiddas maid váldet áimmus ja čázis eatnamis. Govva: Thomas Bedin / CC BY-NC-SA 4.0

Hilljánis birrajohtin - fossila boaldámuša ávdnen

Hilljánis birrajohtimis ádjána karbona guhká johtit oktii birra. Go jápmán eallit ja šattut mollejuvvojit, ja lea unnán oksygena ja alla deaddu ja temperatuvra, de dat sáhttet nuppástuvvot fossila boaldámuššan nu mo olju, koalla dahje gássa. Dieinna lágiin karbona čatnat ádjána miljovnnaid jagiid, ja livččii ádjánan seamma guhká luvvet dán karbona lunddolaš proseassaid bokte.

Olbmo doaimmat váikkuhit birrajohtimii

Go boaldit fossila boaldámušaid, de ádjána dušše moadde sekundda luvvet karbona mii lea guhká vurkejuvvon, ja mii livččii geavahan miljovnnaid jagiid luvvejuvvot lunddolaš proseassaid bokte. Dát karbona livččii bisson eatnama vuolde ja mearrabotnis jus eat livčče roggan oljju, koala ja gássa.

Dálkkádatrievdamat

Go fossila karbona boahtá áibmogeardái CO2 hámis, de lassána CO2 konsentrašuvdna. Dát leat oassin olbmuid dagahuvvon dálkkádatrievdamiin.

Áhpesuvrun

Áhpi váldá maid ovtta oasi CO2 áimmus. Go ábit váldet eambbo CO2, de dat suvrot go CO2 čázis addá karbonasuvrri. Suvrát čáhci lea vahágiin organismmaide mat ellet kálkagaraid siste, nu mo korállat ja skálžžut.

Digaštallet

Váldet vuolggasadjin ovtta karbonatoma.

  • Ráhkadehpet eaŋkilis govvosiid, ja digaštallet mo dát atoma johtá birra ekovuogádagas.

  • Man gallii organismmas jurddašehpet atoma fitná go vánddarda?

Guoskevaš sisdoallu

Fágaávdnasat
Fotosyntesa

Fotosyntesa lea biokemiijalaš proseassa mas čuovgaenergiija nuppástuvvo kemiijalaš energiijii. Karbondioksiida ja čáhci nuppástuvvo sohkarin ja oksygenan.