IMI-modellen – ein introduksjon

Når ein studerer religion, er det formålstenleg å samanlikne fleire religionar med kvarandre. Ved å samle og samanlikne store mengder informasjon om fleire religionar blir det enklare å analysere kva det er som skil religion frå andre fenomen. Ninian Smart beskriv religion ved hjelp av sju dimensjonar, som alle er knytte til kvarandre. Ein annan modell for å beskrive religion og forklare kva som er særeige med religion, er IMI-modellen.

IMI-modellen blei utvikla av Friedrich von Hügel, ein katolsk teolog og filosof. Han meinte at alle religionar er sette saman av tre grunnleggjande element – nemleg dei institusjonelle, mystiske og intellektuelle elementa (IMI). Desse tre elementa står i konflikt og spenning til kvarandre, men er likevel gjensidig avhengige. Ein religion som ikkje inneheld alle desse tre elementa, vil ha vanskar med å overleve.

Dei historisk-institusjonelle elementa handlar om det som allereie er gitt, tradisjonen som ein blir fødd inn i og ikkje vel sjølv. Til dømes vil eit barn som blir oppdratt i ein kristen familie ta sin eigen religion for gitt, som naturleg og sjølvsagt, i dei tidlegaste barneåra. På dette stadiet er religion tradisjon og autoritet og kan tilby tryggleik og fellesskap, støttestrukturar og etisk rettleiing for kva som er rett og gale.

På same måten som barnet som uunngåeleg blir påverka av oppveksten sin, vil religionar heller aldri dukke opp i eit religiøst tomrom. Alle religionar inneheld trekk som historisk kan sporast attende til tidlegare religionar – kristendom oppstår i ein jødisk kultur, buddhismen i ein hinduistisk kultur osv. Dermed er dei fleste religionar synkretistiske, dvs. at dei blandar saman trekk frå ulike religionar.

Frå religionshistoria er den kristne kyrkja, den buddhistiske sangha-en, rabbinarar i jødedommen og umma i islam gode døme på institusjonelle element. Smarts sosiale og materielle dimensjonar passar under dei institusjonelle elementa.

Dei intellektuelle-spekulative elementa karakteriserer alt som inneber sjølvstendig tenking, spekulasjon og analyse. På individnivå er det her religiøse individ byrjar å tenkje sjølv og søkjer meining og samahengar. Det som er gitt, det institusjonelle, er ikkje lenger nok for å tilfredsstille den stadig meir sjølvstendige personen – derfor blir dette stadiet assosiert med ungdomsåra, når vi gjennomgår modning og snart er vaksne.

Det er på dette nivået at religionar blir til nye trussystem kor verdsbilete, menneskesyn og etikk blir utvikla. På dette stadiet skjer overgangen frå ein tidlegare religion til ein ny – til dømes overgangen frå jødedom (det gitte) til kristendom (det nye). Behovet for fleksibilitet, systembygging, tilpassingsevne og logisk samanheng gjer at religionar som vil overleve, må tilby den religiøse noko meir enn berre tilhøyrsel og fellesskap, men også meining og retning.

Frå religionshistoria tek denne systembygginga ofte form av religiøse tekstar og lovsamlingar, til dømes Koran-kommentarar og lovskulane i islam, truvedkjenningar i kristendommen eller Talmud-litteraturen i jødedommen. Smarts filosofiske, etiske og mytiske dimensjonar tilhøyrer derfor dei intellektuelle elementa.

Dei mystisk-emosjonelle elementa omhandlar det mest avanserte stadiet for den religiøse personlegdommen. Her er verken dei institusjonelle eller intellektuelle elementa tilfredsstillande – tradisjon og tru er ikkje lenger nok. No er det praksis, kjensle, erfart og levd religion som står i sentrum.

Teoretisk og historisk utgjer dei mystiske elementa dei mest grensesprengjande og revolusjonære sidene ved religion. Mange religionar har utgangspunkt i ein person sine mystiske opplevingar eller openberring. Buddhas oppvakning, Jesu mirakel og oppstode, profetkallet til Moses og Muhammed i høvesvis jødedommen og islam er gode døme på dette.

Mystiske element finst i alle religionar og legg vekt på at den ytste sanninga berre er tilgjengeleg via intuitive og ikkje-intellektuelle opplevingar, slik som ekstase og transe. Slike intense emosjonelle opplevingar kan bringast fram ved mystisk trening i form av bøn, askese, meditasjon, yoga, kontemplasjon, faste, bruk av psykedeliske middel, osv. Alle religionar tilbyr praktiske og tekniske tips for korleis ein kan oppnå direkte kontakt med dei ytste måla i religionen – anten det er Kristus, Allah, Tao eller Nirvana.

Frå religionshistoria er Ørkenfedrane i tidleg kristendom, sufismen i islam, kabbala i jødedommen og zenbuddhisme kjende døme på mystiske element. Smarts rituelle dimensjon og opplevingsdimensjonen kan plasserast under dei mystiske elementa.

Religionshistoria er full av døme på individ og grupper som blir inspirerte og påverka av noko, eller som reagerer på og mot noko. Von Hügel argumenter for at dei religionane som har vakse og overlevd lengst, er dei som har balansert dei tre elementa best.

Slik fungerer IMI-modellen som ei forenkla løysing og forklaringsmodell på kvifor religionar utviklar seg slik dei gjer. Over tid deler alle religionar seg opp i ulike retningar, som kan forklarast ut ifrå eitt eller fleire av IMI-elementa.