Natursyn i hinduisme, buddhisme og sikhisme

Hinduismen, buddhismen og sikhismen deler fleire viktige grunnidéar som påverkar synet deira på naturen. To slike sentrale idéar er eit syklisk og eit holistisk natursyn.

Eit syklisk natursyn betyr at naturen blir sett på som ein evig syklus av forandring – av vekst og forfall. Ikkje berre jordkloden, men heile universet blir rekna som ein evig syklus. Når noko døyr, blir det ikkje heilt borte. Det berre endrar form og blir til grunnlaget for nytt liv.

Holisme, eller eit holistisk natursyn, betyr at alt heng saman med alt. Tanken er at ingenting kan eksistere heilt uavhengig av noko anna. Held du eit papir i handa, har eksistensen av papiret vore avhengig av mange andre ting – tre, menneske, vatn, luft og så vidare. Du som individ er påverka av miljøet ditt, og handlingane dine er òg med på å påverke miljøet der du bur og til kvar tid oppheld deg. Kort sagt betyr eit holistisk natursyn at det er gjensidig avhengnad mellom alt og alle som finst. Denne grunntanken er svært viktig i dei tre religionane.

I hinduismen er respekt for naturen og alt liv sentralt. Derfor er prinsippet om ahimsa, som betyr ikkje-vald eller ikkje-skading, spesielt viktig. Ikkje-vald er eit utbreidd ideal i fleire skular av hinduismen. I det episke diktverket til hinduismen, Mahabharata, står det:

Ahimsa (ikkevold) er den høyeste dharma (plikt eller rett handling). Ahimsa er den største gaven. Ahimsa er den høyeste selvkontroll. Ahimsa er den høyeste venn. Ahimsa er den høyeste sannhet. Ahimsa er den høyeste lære.

(Mahabharata XVIII: 116:37–41)

Alt liv, ikkje berre menneske, er altså heilagt og fortener vern. For fleire hinduar inneber dette at ein ikkje et kjøtt og fisk av omsyn til dyra, men òg av omsyn til naturen og sin eigen karma.

Mahatma Gandhi, den mest kjende forkjemparen for ahimsa i moderne tid, brukte ikkje-vald både som ein politisk taktikk og som argument for ein enklare livsstil. Mesteparten av livet sitt eksperimenterte Gandhi med å leve enkelt og ikkje-materialistisk. Han meinte at mange menneske kunne bidra positivt til utviklinga i verda ved å leve betydeleg enklare i mindre grupper, med færre eigedelar, mindre teknologi og meir fysisk arbeid. Han oppmoda til å lage meir sjølv i staden for å kjøpe ting frå utlandet og bidra til overproduksjon og sløseri.

Jeg må innrømme at jeg ikke drar et skarpt skille mellom økonomi og etikk. Økonomi som skader den moralske velstanden til et individ eller en nasjon er umoralsk og, derfor, syndig… Ekte økonomi… står for sosial rettferdighet, den fremmer det gode for alle likt, inkludert for de svakeste, og er ufravikelig for et ordentlig liv.

(M. Gandhi, My Socialism, s. 34.)

Ifølgje buddhismen har ikkje berre individuelle menneske og levande vesen eigenverdi, men òg økosystem og naturen sjølv, fordi alt heng saman. Ein buddhist burde respektere og bruke naturen som ein læremeister. For å gjere dette må ein praktisere ikkje-skading (ahimsa), medkjensle og forstå læra om alle ting sin gjensidige avhengnad.

Mest sentralt i buddhismen er nettopp læra om alle ting sin gjensidige avhengnad, at ingenting eksisterer uavhengig av noko anna. Buddhistar bruker denne læra til å forklare korleis karma og liding oppstår, og for å grunngi kvifor alle burde bry seg meir om naturen. Den 14. og noverande Dalai Lama skriv:

Jeg tror det er en direkte forbindelse mellom den korrekte forståelsen av økologi og det naturlige miljøet og det buddhistiske prinsippet vedrørende gjensidig avhengighet. (...) Ekte kjærlighet eller medfølelse er faktisk en spesiell type ansvar.

(H.H. Dalai Lama, A Buddhist Perspective on Nature, 2012)

Ifølge Dalai Lama og andre buddhistleiarar er altså medkjensle det viktigaste som kan skape ei rett haldning til naturen. Medkjensle kan danne grunnlaget for universalt ansvar både overfor andre vesen og naturen sjølv.

Eit liknande buddhistperspektiv på naturen som har blitt kjent via såkalla aktivistisk buddhisme (Engaged Buddhism), finn vi hos buddhistmunken Thich Nhat Hanh:

Buddhister tror at virkeligheten ved menneskers, samfunnets og naturens gjensidige avhengighet vil åpenbare seg mer og mer for oss (..) når vi gradvis slutter å være besatt av angst, frykt, og spredningen av sinnet. (…) Men vi vet hvor vanskelig det er å forandre miljøet hvis individene selv ikke er i en fredelig tilstand.

Thich Nhat Hanh

Uansett type buddhisme er løysinga på korleis vi best vernar naturen den same – ved å praktisere ahimsa mot naturen og trene opp evna til medkjensle og sjølvkontroll.

I sikhismen har naturen eigenverdi, men av andre grunnar enn i hinduismen og buddhismen. Sikhismen er ein monoteistisk og panteistisk religion, som betyr at dei trur éin gud finst i alt, òg i naturen. Gud er altså nærverande i naturen. Naturen er ifølge sikhane guddommeleg og har ein ibuande verdi. Derfor må vi aktivt verne og ta vare på han.

I 2009 blei organisasjonen EcoSikh etablert i USA. Organisasjonen består av sikhar som ønsker å fremme naturvern og økologi som ein naturleg del av å vere sikh – økosikhisme. Gjennom prosjektet Guru Nanak Hellig Skog har dei hittil planta over 300 miniskogar i India. Dei fremmar biologisk mangfald ved å plante utryddingstrua treartar.

Økosikhar ønsker å vise korleis vi kan ha ein miljøvennleg og berekraftig livsstil – ved å resirkulere, investere i grønare energikjelder, finne ut korleis maten vi et blir produsert og så vidare. Økosikhane sitt motto er: "Luft er Guruen, Vatn er Faderen, og Jorda er Den store mor." Arbeidet deira kan sjåast i samanheng med eit av dei viktigaste rituala til sikhane, seva, usjølvisk teneste for andre.

I videoen under kan du sjå arbeidet med prosjektet Guru Nanak Helllig Skog i India.

Ei vanleg innvending mot det sykliske synet på naturen er at det nedvurderer eigenverdien til naturen og kan leie til fatalisme. Trua på at alt uansett endrar seg med periodar av vekst og forfall i eit evig og naturleg krinsløp, kan føre til passivitet. Kvifor gjere noko for miljøet viss det uansett er meininga at verda skal bli dårlegare før syklusen startar på nytt, og viss dette er utanfor vår kontroll?

Ei innvending mot det holistiske synet på naturen rettar seg særleg mot hinduismen og buddhismen. I klassisk hinduisme og buddhisme er ahimsa og respekt for naturen grunngitt i menneskelege behov (til dømes frigjering frå karma), ikkje i eigenverdien til naturen. Det er først i moderne tid at religionane si respekt for naturen har fått ei økologisk vinkling.

I begge religionane er hovudmålet åndeleg og ikkje-fysisk, nemleg å frigjere seg frå det evige krinsløpet til naturen av gjenføding (samsara). Dette kan føre til ei nedvurdering av naturen og alt fysisk, eller i verste fall ei haldning om at den fysiske verda eigentleg ikkje er ekte. Dermed kan buddhistar og hinduar forsvare forsømming av naturen ut frå religiøse argument. Kvifor vektlegge naturen og miljøvern når målet i religionen er å komme seg vekk frå verda og ikkje komme tilbake?

• Cain, C. C. eid. (2012). Many Heavens, One Earth. Readings on Religion and the Environment. Lexington Books.

• Foltz, R. C. eid. (2003). Worldviews, Religion, and the Environment. A Global Anthology. Thomson Wadsworth.

• Galtung, J. & Næss, A. (1994). Gandhis politiske etikk. 3. utgåve. Pax Forlag.

• Gandhi, M.K. (1959). My Socialism. Navajian Trust.

• Veldman, R. G. et al. (2014). How the World's Religions Are Responding to Climate Change. Social scientific investigations. Routledge.