Kva er kritisk tenking?

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-SA

Bilete: Siren Halvorsen

Kritisk tenking som omgrep i skulesamanheng er ikkje noko nytt. Det har vore definert som eit viktig mål for skulen i mange tiår, både blant teoretikarar og oss lærarar.

I NOU-rapporten Fremtidens skole – Fornyelse av fag og kompetanser (NOU 2015: 8) frå Ludvigsen-utvalet vart kritisk tenking og problemløysing løfta fram som ein viktig kompetanse, og det vart vidareført i Stortingsmelding 28 (2015–2016) Fag – Fordypning – Forståelse. En fornyelse av Kunnskapsløftet. Samtidig kjem det ikkje tydeleg fram i desse styringsdokumenta kva kritisk tenking eigentleg betyr.

Som Lipman peikar på: "If schools are to succeed in teaching critical thinking, educators must have a clear idea of what it is" (Lipman, 1988, s. 38).

Opphavet til ordet kritisk finn vi i det greske krinein, som betyr "å skilje", og det er dette som er kjernen i kritisk tenking, det å kunne skilje mellom premissane i ulike påstandar og ut frå det ta sjølvstendig stilling og vurdere dei på eige grunnlag (Jegstad et al., 2019).

Det finst inga generell semje i faglitteratur om korleis ein skal definere kritisk tenking. Det er omstridd om kritisk tenking er generiske ferdigheiter som kan trenast opp på tvers av fag, eller lærast innan fag (Nygren et al., 2019). Det er òg usemje om fokuset skal vere berre på evna til å tenkje kritisk, eller om det òg høyrer med ein vilje til å handle på grunnlag av den innsikta ein oppnår (Shpeizer, 2018).

For å setje det på spissen: Held det at vi fullt ut forstår konsekvensane av menneskeskapte klimaendringar, eller må vi òg bevise gjennom handlingar at vi er kritisk tenkjande?

Ifølgje Rasmussen (2017) er det nokre felles element som går igjen i ulike definisjonar av kritisk tenking: "Å tenke kritisk innebærer at man aktivt søker informasjon, også informasjon som ikke bekrefter ens nåværende oppfatning, og at man vurderer informasjonen etter kvalitetsstandarder."

Stikkord her er

1. å vurdere og integrere informasjon

2. å skilje mellom fakta og oppfatningar/kjensler

3. å trekkje slutningar med utgangspunkt i ulike informasjonskjelder

Kritisk tenking inneber å tenkje over komplekse spørsmål som ikkje har eintydige svar. Her er argumentasjon og strategisk kjeldevurdering sentrale ferdigheiter (Ferguson og Bubikova-Moan, 2019):

1. Argumentasjon er å kunne ta ein ståstad i ei sak basert på haldbare grunnar som ein har belegg for. Dette inneber å kunne vurdere gyldigheita av påstandar og dessutan å tenkje gjennom moglege motargument og kome dei i møte.

2. Strategisk kjeldevurdering er evna til å bruke informasjon frå ulike hald og til å tolke innhaldet. Kva slags informasjon eller publikasjon har vi med å gjere? Kven er utgivar? Når vart han publisert? Spørsmåla kan vi stille oss til alle typar publiserte tekstar.
   
   I debattar på tv kan vi til dømes spørje oss om deltakarane er kvalifiserte til å uttale seg om temaet, og kvifor dei gjer det. Har dei truverd og autoritet som gjer at vi kan stole på det dei seier?

Ved sida av ferdigheiter er grunnhaldning (eller disposisjon) eit sentralt aspekt. Med grunnhaldning meiner vi kva verdiar eller haldningar som formar tankane og handlingane våre (Facione, 1990). Grunnhaldningane kan vere retta mot korleis du møter ulike utfordringar i livet generelt eller spesifikt.

Facione (1990) trekkjer fram følgjande grunnhaldningar til kritisk tenking:

• eit ønske om å vere velinformert

• eit ope sinn overfor divergerande verdssyn

• forståing for meiningane til andre menneske

• nøyaktigheit og grundigheit i leitinga etter relevant informasjon

Det finst altså nokre grunnhaldningar som er viktige når vi arbeider med kritisk tenking, og som vi kan rekne som avgjerande for å definere både kva kritisk tenking er, og kva den gode kritiske tenkjaren gjer (Facione, 1990).

Kva kjenneteiknar den kritiske tenkjaren? Scheie og Halvorsen (2018) har laga ei liste som beskriv ferdigheiter knytte til kritisk tenking, henta frå faglitteratur på feltet.

1. Vel ut, prioriter og grupper ferdigheiter frå lista nedanfor med utgangspunkt i erfaringar med eigne elevar. Kva kjenneteiknar den kritiske tenkjande eleven, sett frå ståstaden din?

2. Reflekter: Kva prioriteringar og grupperingar har du kome fram til? Reflekter over prioriteringane du har gjort. Tenk òg over: Kva konsekvensar har prioriteringa og grupperinga for korleis du underviser elevane dine?

Ein kritisk tenkjer

• er audmjuk overfor omverda

• innrømmer manglande kunnskap og forståing

• er villig til å undersøkje hypotesar og meiningar

• brukar bevis/evidens/kunnskap i argumentasjon

• argumenterer for personlege val

• ventar til alle fakta er på bordet før ein bedømmer

• deler ny kunnskap

• formulerer argument for eigne og andre sine meiningar

• utfordrar eigen moral og kjenslemessige reaksjonar

• reflekterer

• aksepterer meininga til andre

• samanliknar eigne meiningar med meiningane til andre

• søkjer bevis for å støtte hypotesar

• evaluerer påstandar og argument

• skil mellom presise og upresise skildringar

• skil mellom fakta og meining

• er open for å forandre meining

• stiller relevante spørsmål

• identifiserer problem og moglege løysingar

• ser ei sak frå fleire sider

• identifiserer informasjon frå bestemde interessegrupper

• identifiserer konsekvensar av bestemde handlingar

• er nysgjerrig og søkjer etter informasjon

• søkjer klarheit og nøyaktigheit

• søkjer nye løysingar

• er ein forsiktig lyttar