Podkast: Lyddesign i reklame

Deltakarar:Andreas Veie-Rosvoll – programleiarJoachim Sandvik – JS

Kva gjer ein lyddesignar?

Programleiar: Hei, eg heiter Andreas Veie-Rosvoll. Godt lyddesign, kva er eigentleg det? Om du har høyrt på radio, har du garantert høyrt éin eller hundre radioreklamar før. Det blir produsert ganske mange reklamar kvart år, og gjesten min i dag er lyddesignar på ganske mange av dei. Joachim Sandvik er lyddesigar i Både Og og har produsert lyden på eit tusental slike reklamar, er det ikkje?

JS: Det er over 10 000 …

Programleiar: Og derfor er det godt å snakke med deg om nøkkelen til å skru saman ein god radioreklame. Til dømes: Kva må ein tenkje på? Korleis held ein seg innanfor ganske tronge tidsrammer? Kva slags effektar skal ein bruke?

(Ein radioreklame laga av Både Og for AJ Produkter blir spelt av.)

Programleiar: Der høyrde vi eit døme på ein radioreklame som Både Og har produsert. Men kva er eigentleg ein radioreklame, Joachim?

JS: Ein radioreklame er ein metode for å seie til menneske som høyrer han, at du har eit produkt eller ei teneste, noko du vil selje eller informere om. Eller du kan ønskje å gi bedrifta eller organisasjonen din ein profil.

Programleiar: Så om eg har sal på kontormøblar akkurat no, og eg vil at folk som høyrer på radio, skal høyre det, så kan det hende at eg går til Både Og og får nokon til å lage ein reklame for meg?

JS: Det er riktig.

Programleiar: La oss seie at det kjem nokre skodespelarar i dag – det skal lagast ein radioreklame, og du skal vere lyddesignar. Kva førearbeid gjer de?

JS: Førearbeidet er som regel at ein manusforfattar eller ein tekstforfattar, som her på huset er det same som ein regissør, kjem inn med eit manus. Der er det skrive nokre ord som skodespelarane skal framføre. Av og til er det òg lagt inn ei forklaring på kvar vi er – er vi til dømes på fjellet, på ein restaurant eller ved kjøkkenbordet? Det legg nokre føringar for korleis vi kan lage eit lyddesign i etterkant. Det seier òg noko om måten skodespelarane skal lese manuset på.

Det kan òg vere at eit reklamebyrå har skrive eit manus. Då har dei gjerne ein tydeleg tanke bak reklamen, som kanskje har tilknyting til eit konsept som dei skal ha på TV eller på reklameplakatar og liknande. Når tekstforfattarane og regissørane våre skriv manus, står det gjerne «Mann» og «Dame», og det er skodespelarane. Då er det gjerne litt laus prat der to menneske sit ein stad eller går ein tur og pratar saman om eit problem som den eine har. Så tipsar gjerne den andre om løysinga på problemet.

Programleiar: «Kjøp bla-bla, så …»?

JS: Ja, og så kuttar ein der og kjem til det vi kallar for ein voiceover, som er sjølve reklamebodskapen.

Programleiar: Då kjem det ei trygg og god stemme og litt musikk, kanskje?

JS: Ja, gjerne det.

Programleiar: Dette er kanskje hovudjobben din, men kva må du gjere når skodespelarane kjem?

JS: Først informerer eg skodespelarane om kva dei skal gjere den dagen.

Programleiar: Ja, for det veit dei kanskje ikkje?

JS: Nei. Dei har fått beskjed om at dei skal jobbe med til dømes eit sjokolademerke. Så les eg gjennom manus, og dei kjem kanskje med innspel til korleis teksten kan lesast. Om skodespelarane har dialekt, spør dei gjerne om manuset skal lesast på dialekt eller austnorsk. Når vi har vore gjennom dette, plasserer vi skodespelarane bak mikrofonen. Regissøren, som gjerne sit på mi høgre side, seier nokre velvalde ord om korleis han eller ho vil ha teksten levert. Så seier vi «ver så god!» og trykkjer på «REC».

Programleiar: Og når opptaket er ferdig og alle går heim, det er då jobben din verkeleg begynner. Kva gjer du då?

JS: Då sit vi lyddesignarar åleine med vårt eige sinn. Allereie i opptakssituasjonen har vi begynt å skape eit bilete i hovudet av korleis reklamen kan vere: kvar situasjonen skal gå føre seg, om det er skritt som kjem inn, og så vidare. Då er det vår jobb å formidle det biletet vi har i hovudet, via lyd til dei som lyttar.

Programleiar: Det er ikkje ei enkel oppgåve?

JS: Etter kvart som ein jobbar masse med dette, får ein jo nokre innarbeidde måtar å jobbe på og nokre klassiske «go to»-lydar som ikkje er så veldig lett attkjennande. Vi har ein lyd som heiter «Stille føremiddag», og han høyrest nettopp ut som det, så den bruker vi mykje for å skape eit bilete av at skodespelarane er utandørs. Han gir eit godt grunnlag.

Programleiar: Har de ein såkalla lydbank der de kan søkje etter til dømes «Stille føremiddag»?

JS: Ja, vi har eit bibliotek som heiter Soundly, og der hentar vi alle lydane våre. Om dei ikkje finst, må dei lagast, og det skjer ofte.

Programleiar: La oss seie at det ikkje finst ein lyd av skritta frå ein som går med høge hælar, og så skal du skape det. Kva gjer du då?

JS: Då må vi ut og finne høge hælar og ta opp lyden av skritta med mikrofonen. Om vi gjer det i studioet, hentar vi parkett eller liknande og tek på oss høge hælar, eller finn ein som kan gå i dei. Vi lyddesignarar har ofte ein tanke om akkurat korleis skritta skal høyrast ut. Skritta skal til dømes gå til høgre, venstre eller stoppe lite grann, og kanskje det skal høyrast ut som om personen snur seg på hælen og dreg foten.

Programleiar: Det er sånt ein kanskje ikkje tenkjer på når ein høyrer radioreklame – at nokon har sete og tenkt at no må eg lage ein lyd av nokon som snur litt på hælen, men det er ein del av jobben din?

JS: Ja. Jobben vår er eigentleg å vere mest mogleg usynleg eller uhøyrleg, fordi det vi formidlar, er ei eller anna form for realitet – det skal i alle fall opplevast sånn. Om lyttaren ikkje opplever det som sant, til dømes om ein puttar inn lyden av ein dinosaur på ein heilt galen stad, vil det øydeleggje illusjonen av biletet vi har prøvd å skape. Dette er den største og ei av dei mest morosame utfordringane med lyddesign. Korleis kan eg på kortast mogleg tid skape kjensla av å vere til dømes på fjellet, på ein rockekonsert, ute på tur i skogen eller inne på fødestova? Og så må eg greie å få fortalt alt som står i manuset, og i tillegg må eg ha ein voiceover og musikk.

Programleiar: Kor kreativ får du lov til å vere i denne prosessen?

JS: Eg får vere så kreativ som eg vil. Regissøren eller tekstforfattaren som har skrive manuset, får det som blir kalla for eit tilbod. Rundt juletider får vi ofte førespurnader om romantiske scener der folk skal kose seg i jula: «Det sit eit par og skal kose seg framfor peisen, og vi høyrer lyden av peis – og det er kjempekoseleg.» For å få til lyden av to menneske som kosar seg føre peisen, krevst det fleire lydar. Du må ha lyden av peis, den litt rumlande og mørke, deilege lyden. Men når ein tek den lyden inn i radioverda og biletverda, må ein skru han så høgt opp for å få rumlelyden, og då høyrest det jo berre ut som eit brennande inferno. Det er ikkje spesielt hyggjeleg eller romantisk på hytta … Så lyden av peis må balanserast ut ved at vi puttar på litt knitring av peis, litt rumling, litt romantisk musikk og to raudvinsglas som skåler.

Programleiar: Og alt dette lagar du sjølv?

JS: Dette må eg lage sjølv, og så må eg balansere lydane og finne ut kva som er viktig i scena. Ein kan til dømes starte i peisen og bevege seg litt ut, som om eit kamera zoomar ut. Eller ein kan starte ved høgtalarane og høyre den romantiske musikken, før peisen kjem inn og alt endar i ei lita rauvindsskål og kanskje litt humring frå skodespelarane.

Programleiar: Sånn at ein får eit inntrykk av at nokon sit på ein hyggjeleg stad og kosar seg skikkeleg!

JS: Ja. Og ein treng ikkje vere musikar for å vere lyddesignar.

Programleiar: Kva meiner du med det?

JS: Eg er ikkje musikar, men eg klarer å telje til fire; ein treng å ha ei form for takt i kroppen slik at ein kan seie «1, 2, 3, her skal vi klippe». Men ein treng altså ikkje å vere musikar for å vere lyddesignar, ein treng berre å ha ein indre tanke om korleis ein skal visualisere ting, og den kjem etter kvart, med erfaring. Då blir det heilt tydeleg kva ein treng for å lage ulike scener. Mange tenkjer at ein skal bruke musikk heile tida, fordi musikk er kjensler, men musikken skal berre vere der om det hevar det emosjonelle i scena di. Også i film må ein vere forsiktig med musikkbruken. Ein må òg vere forsiktig fordi det er nokon som eig musikken.

Programleiar: Kvar finn de musikk?

JS: Vi har eit arkiv som heiter Upright, som vi bruker per dags dato. Der ligg det ein del musikk utan rettar, som det heiter. Vi har gjort ein avtale med dei om bruk og innrapportering – for alt skal rapporterast inn. Alle som har laga musikk som dei har levert til den databasen, skal få pengane sine.

Programleiar: Men når musikken ligg i databasen, då er det fritt å bruke han?

JS: For oss er det fritt å bruke musikken til radio, TV og podkast.

Programleiar: Så om ein søkjer på «scary music» eller «happy, optimistic music», kva kan ein få opp då?

JS: Då kan ein få opp noko sånt som dette.

(Ein optimistisk melodi blir spelt av.)

Programleiar: Det er fint.

JS: Ja, og musikk kan brukast til mykje rart. Men igjen: Om musikken ikkje hevar det emosjonelle nivået i scena di, skal han ikkje vere der.

Programleiar: No har vi skrudd saman radioreklamen. Han er fin, innanfor tidsramma, og alle er nøgde. Kva gjer du no, før du sender han inn til radiokanalane som skal ha han? Kva er det tekniske som må gjerast?

JS: Først og fremst må ein gjere ein miks, altså balansere ut lydane. Det er til dømes veldig rart om nokon seier «ha det» og begynner å gå, men så er det berre stemma som blir lågare, ikkje skritta. Men nokon bør ha reagert på det tidlegare i produksjonen, så ein kan ha retta opp i det allereie. I miksen bruker vi det som heiter kompressorar, og det dei gjer, er å flate ut dei høge lydane og strekkje opp dei låge lydane. Desto «hardare» ein gjer det, desto flatare blir lydbiletet. Då høyrest alt like høgt ut, og det er heller ikkje bra, så balanse er viktig.

Programleiar: La oss seie at det går bra under opptaket, men du sit att med 40 sekund og skal ha dei ned til 25. Korleis angrip du den problemstillinga?

JS: Då må ein gå til manuset. Så store mengder er det vanskeleg å klippe ned, så ein må finne ut kva som er viktigast å ha med.

Programleiar: Så ein må «trimme feittet litt»?

JS: Ja.

Programleiar: Når du går tilbake til manuset og spør om du kan kutte noko, då treng du hjelp – det er jo ein del av samarbeidet du har med til dømes manus og regi. Er du kreativt involvert i manuset under idémyldringa òg?

JS: Det er veldig individuelt frå lyddesignar til lyddesignar. Måten eg liker å jobbe på, er å bli like overraska som skodespelarane når vi les manuset, for då stiller vi på likt nivå – såframt det ikkje ligg ei føring i manuset på kvar situasjonen skal finne stad. Og så må ein stille inn radioreklamen til nivåa som radiostasjonane skal ha. Når ein sender radioreklame, er det eit krav at reklamen ikkje skal vere høgare enn programinnhaldet.

Programleiar: I volum?

Joachim: Ja, i volum. Dette har vore eit krav til TV-reklame ei stund, etter at mange har klaga over at lyden på reklamen er høgare enn TV-programmet. No har det òg kome ein standard for radioreklame. Vi skal ikkje utdjupe så mykje om han, men han heiter R128, som er det vi leverer til til dømes P4, mens Radio Norge skal ha noko som heiter «–6 dBFS».

Programleiar: Om kunden vil tilbake til teiknebrettet – altså at dei vil starte på nytt fordi dei er ikkje nøgde etter å ha fått det ferdige produktet – kva skjer då?

JS: Då må ein berre gjere det på nytt. Vi skisserer ut ein radiospot først, og så seier vi til kunden: «Dette er det vi har laga, sånn kan det høyrast ut. Det er berre ei skisse; du kan kome med innspel til teksten, og du kan gjere kva du vil av endringar.» Når vi har gjort det eit par gonger att og fram, er kunden nøgd. Då produserer vi ferdig radioreklamen basert på det kunden vil seie, og det vi meiner at kunden bør seie. Men om det skjer endringar i etterkant, må ein gå inn og redigere ut det som eventuelt er feil, eller endre den bodskapen som skal endrast. Og så gjer ein rett og slett berre den operasjonen ein gong til.

Programleiar: Når du har laga noko og føler at det begynner å bli ferdig – kva gjer du då, og korleis kan du kvalitetssikre produktet? Kven spør du om å høyre på reklamen?

JS: Då må eg ta det via regissøren først. Regissøren godkjenner eller kjem med innspel, og så gjer vi eventuelle endringar.

Programleiar: Kva slags innspel kan det vere?

JS: Det kan vere at musikken er for høg, at det høyrest urealistisk ut, eller detaljar som at skritt må fjernast, at det er lyden av feil type dør, eller spørsmål om kva elefanten gjer der … Alt frå små til større ting. Når dette er i mål, sender regissøren reklamen vidare til kunden, som høyrer på og kjem med sine tilbakemeldingar.

Programleiar: Kunden tenkjer kanskje mykje på målgruppa for reklamen. Kva kan dei seie om det?

JS: Som regel går innspela på det tekniske, til dømes om lyden er litt høg eller låg, og om orda kjem tydeleg nok fram. Då må vi gå inn og sjå om det er noko med miksen, eller om diksjonen til skodespelarane rett og slett er for dårleg.

Programleiar: Kundane har kanskje ein idé om kor lang eller kort ein radioreklame skal vere. Dei skal gjerne vere litt korte – kvifor det?

JS: På radio kjøper ein sendetid på lufta, og ein lang radioreklame kostar meir enn ein kort ein.

Programleiar: Kva kostar til dømes 20 sekund?

JS: Det går i intervall: 10, 15, 20 eller 25 sekund. Om du har ein radioreklame som er 23 sekund lang, betaler du for 25 sekund. Men om det er 23 sekund som skal til for å gjere reklamen god, så må ein ikkje bruke opp dei siste to sekunda. Ein lagar den radioreklamen som gjer den jobben han skal. Det er litt vanskeleg å forklare det for dei som styrer pengane. Ein jobbar jo ofte under avgrensingar, som budsjett eller tid.

Programleiar: Har du nokon døme på skikkeleg godt lyddesign? Då tenkjer eg først og fremst på radioreklamar. Det kan godt vere noko du har gjort sjølv, eller noko du har høyrt.

JS: Eg har ein personleg favoritt, som ein kollega gjorde for Color Line Superspeed for mange år sidan. Vi kan kanskje høyre han?

(Den nemnde radioreklamen blir spelt av.)

JS: For det første fortel han ei heilt tydeleg historie frå a til å – ei historie om ein stad som ikkje finst. Eg må skape alle bileta i hovudet basert på det eg høyrer, men det blir så tydeleg. Ein står på ei strand, ein høyrer måsar og tenkjer på sjø, og ein høyrer hestane som spring. Og musikken hevar det emosjonelle nivået og bidreg til at det er ei stor scene vi er vitne til. Hestane kjem nærmare og nærmare, og så er det berre ein mann. Dette skaper veldig gode bilete.

Programleiar: Eit rikt bilete?

JS: Ja, rikt er eit godt ord. Hestane begynner å springe, og når dei kjem seg under vatn, skaper dei ei ny historie – det er altså ei utvikling her. Alt dette skjer på omkring 35 sekund. I radioreklame har ein ganske dårleg tid på seg, men to sekund kan samstundes fortelje veldig mykje.

Programleiar: Fantastisk. Har du nokon gode tips til morgondagens lyddesignarar?

JS: Prøv! Det er mange som synest at lyd verkar så vanskeleg, ein må liksom vere musikar og spele eit instrument for å halde på med lyd. Det er veldig mange ekspertar der ute som meiner masse om mikrofonar og forsterkarar og gitarar og alt mogleg, som ein sjølv kanskje ikkje skjøner noko av. Eg kan heller ingen ting om det. Eg veit kva ein gitar er, og om du speler på han, kjem det gitarlyd ut. Er mikrofonen dyr, er han sikkert god. Er han veldig billeg, er han kanskje litt dårleg. Men lyd er ikkje farleg. Lyd er utruleg lett å halde på med fordi det er så tilgjengeleg. Det ligg masse lyd på internett som er gratis. Ein kan prøve seg ut og leike med det. Og endå ein gong: Ein treng ikkje å vere musikar for å vere lyddesignar!

Programleiar: Eg synest det er ein fin stad å avslutte på. Joachim Sandvik, takk for at du kom i dag.