Njuike sisdollui
Bargobihttá

Gii eaiggádušša genaid dieđuid?

Dutkit geavahit ollu áiggi ja resurssaid ođđa teknologiija ovddideapmái, muhto máid ožžot dan ovddas? Geat oamastit ođđa teknologiija, ja sáhttá go hupmat eaiggátvuođas eallimii? Čiekŋut dutkama iešguđetlágan čuolmmaide, ráhkat oaivila ja digaštala.
Cuoppu mas lea "Made by.."-mearka. Govva.
Govva: Kristin Bøhle / CC BY-SA 4.0

Vuosttaš olmmošráhkaduvvon organisma

Jagis 2010 buvttadii Craig Venter ja su bargojoavku vuosttaš olmmošráhkaduvvon organismma syntehtalaš biologiija vuođul. Bakteara oaččui nama Synthia. Dát organisma ráhkaduvvui go dutkit háhke dieđuid Mycoplasma mycoides-bakteara básaortnetvuođu birra, máŋgejedje dan dihtorteknologiija bokte ja ráhkadedje syntehtalaš variántta bakteara árbeávdnasa vuođul.

1. oassi. Syntehtalaš biologiija

  1. Syntehtalaš bioteknologiija sáhttá geavahit ođđa eallima buvttadeapmái dahje ealli organismmaid rievdadeapmái. Gávnnat eanet vejolašvuođaid ja hástalusaid birra dán teknologiija geavaheamis.
  2. Muhtimat cuiggodit dutkiid, ahte sii stohket Ipmilin, ja ollugat fuolastuvvet váikkuhusain ođđa organismmaid sisafievrrideamis lundui. Máid don oaivvildat? Lea go riekta ráhkadit ođđa eallinvugiid?
  3. Syntehtalaš bioteknologiija addá midjiide ollu vejolašvuođaid, muhto dušše ovttain ulbmiliin: doaimmahit bargguid mat leat ávkkálaččat olbmuide. Lea go dát ehtalaččat riekta?

Cavgileapmi!

Etihkas lea sáhka das mii lea riekta ja boastut. Árvvoštallan dihtii lea go juoga ehtalaččat riekta, de fertet guorahallat mo dat váikkuha sihke alccesat, earáide, servodahkii ja ollislaččat lundui.

Loga áinnas artihkala "Etihkka ráddje bioteknologiija".

2. oassi. Vuoigŋadagus ja dahkkivuoigatvuohta

Vuoigŋadagus lea ráhkadeaddji doaimma boađus. Sáhttá leat girjjálaš, dieđalaš dahje dáiddalaš dahku. Loga dárkilit cealkkaoasi "Oanehaččat lága birra" vuoigŋadaguslága birra Lovdata siiddus. Máid dát láhka cealká?

Ávkkástala das máid dál leat gávnnahan, ja ságaškuša dáid áššiid viidáseappot joavkkuin::

  • Máid mearkkaša vuoigŋadagusláhka dutkamii? Geavat áinnas bioteknologiija vuolggasadjin.
  • Mat vuoigatvuođat leat dutkis iežas dieđalaš bargui?
  • Máid mii oaivvildit dahkkivuoigatvuohta doahpagiin? Movt fátmmasta dahkkivuoigatvuohta ođđa dutkama?
  • Movt sáhttit dahkkivuoigatvuođa merket ođđa organismma dahje enzyma?

Cavgileapmi!

Loga artihkala "Vuoigŋadagusláhka ja dahkkivuoigatvuohta".

3. oassi. Čáhcemerken

Čáhcemerken lea boares teknihkka sihkkarastit ja merket árvobáhpiriid nugo pássaid, friddjamearkkaid ja báberruđaid. Čáhcemearkan báhpiris sáhttá omd. leat minsttar mii čájehuvvo go doallá báhpára čuovgga vuostá. Dát lea boares teknihkka man ruohttasat mannet gitta 1200 logu rádjai.

  1. Dieđuid vuođul máid leat lohkan árvobáhpiriid čáhcemerkema birra, máid jáhkát doaba digitála čáhcemerken sisttisdoallá?
  2. Mii lea čáhcemerkema ulbmil? Goas lea riekta bidjat čáhcemearkka? Máid don oaivvildat dákkár čáhcemearka berre sistisdoallat?
  3. Ráhkat čilgehusa genehtalaš čáhcemerken doahpagii.

  4. Lassin Mycoplasma mycoides -bakteara árbeávdnasii, de bidje dutkit maiddái genehtalaš čáhcemearkka Synthia-namamsaš syntehtalaš bakterii. Čáhcemearka lea, nugo dutki Dr. J. Craig Venter ieš muitala, lasihuvvon oažžun dihte sihkkaris identifiserema baktearas. Iskka Synthia genehtalaš čáhcemearkka (geahča teakstabovssa dás vuolábealde). Leat go ovttaoaivilis Dr. J. Craig Venter ákkastallamiin? Ákkastala!

Synthia genehtalaš čáhcemearka

Synthia genehtalaš čáhcemearkkas leat badjel 1000 básapára mat genehtalaš kodain sáhttet jorgaluvvot:

  • 3 neahttasiidui
  • 1 e-boasttačujuhus - bakteara iežas e-boasttačujuhus
  • 3 sitáhta:

"To live, to err, to fall, to triumph, to recreate life out of life."

"What I cannot build, I cannot understand."

"See things not as they are, but as they might be."

4. oassi. Ráhkat iežat genehtalaš čáhcemearkka

Ráhkat iežat genehtalaš čáhcemearkka. Čále teakstaformáhtas daid dieđuid maid háliidat čáhcemearka galgá sistisdoallat. Ráhkat prográmma mii jorgala teavsttaid kemiijalaš básaide (A, T, C og G).

Syntehtalaš biologiija vehkiin sáhttá dat koda bidjojuvvot oassin organismma árbeávdnasii.

Genehtalaš čáhcemearka

Oaidnit olles koda ja bohtosa oktanaga

Gurutbeale fálus sáhtát válljet čájeheami mas oainnát koda ja bohtosa oktanaga. Dan seamma olahat jus máŋget koda ovtta Pythonprográmmii, nugo ovdamearkka dihte Spyder.

Nagodat go ráhkadit ođđa prográmma mii doaibmá juste nuppeláhkai, ja mainna de sáhtát dekodet genehtalaš čáhcemearkkaid? Geavat prográmma almmuhit eará oahppi genehtalaš čáhcemearkka.

Čoavddusevttohus "Genehtalaš čáhcemearkka dekoden"

5. oassi. DNA-vuođđuduvvon dieđuid vurken

Jus sáhttit čállit háliiduvvon dieđuid organismma árbeávdnasa sisa, sáhttit go de maid geavahit DNA dieđuid vurkemii? Guorahala vejolašvuođaid DNA-vuođđuduvvon vurkemis.

  1. Mo DNA-vuođđuduvvon vurkenteknologiija doaibmá? Oza ákkaid dán teknologiija beali ja vuostá.
  2. Mat váikkuhusat sáhttet leat organismmii go biddjojuvvojit ođđa básat árbeávdnasii? Suokkar iešguđet váikkuhusaid.
  3. Doaivvut go dát sáhttá šaddat boahtteáigásaš dieđuid vurken? Vuođuš vástádusa.

6. oassi. Syntehtalaš eallima patenteren ja eaiggátvuohta?

Go ovddiduvvojit ođđa teknihkalaš buktagat, metodat dahje geavahanvejolašvuođat dálá teknologiijii, de ovddideaddji sáhttá ohcat pateantta. Patenta addá buvttadeaddjái oktovuoigatvuođa geavahit hutkosa vissis áigodagas. Guorahala manne sáhttá leat ulbmilaš bioteknologaide ohcat pateantta.

Geavat dan máid dál leat gávnnahan joavkkuin digaštallat dáid gažaldagaid:

  • Gos dutkit ožžot dietnasiiddiset?
  • Lea go dohkálaš ahte muhtin oažžu vuoigatvuođaid dakkár huksengeđggiide maid luondu lea geavahan 3,5 miljovnna jagi ovdánahttit?
  • Sáhttá go dát leat mielde diŋgandahkat eallinoainnu ja dagahit ahte eat ane árvvus šat luonddu iešárvvu?
  • Sáhttá go oktage eaiggáduššat luonddu áđđestallama?

Čiekŋudanbargu

Čále lohkkiidčállosa eallima oamasteami birra ja daid ođđa vejolašvuođaid birra maid syntehtalaš biologiija addá midjiide

  • Makkár iešvuođaid attášit bakterii jus galggašit ráhkadit dan?
  • Oainnátgo ovdánanvejolašvuođaid maid lea hoahppu váldit atnui, vai galggašeimmetgo vuordit?

Guoskevaš sisdoallu

Fágaávdnasat
Åndsverklov og opphavsrett

Vi lever i en digital tidsalder der det er enkelt å kopiere åndsverk som andre har lagd. Derfor er det viktig å kjenne til lover og regler.