Livssynshumanisme

FNs menneskerettserklæring frå 1948 har fått tilslutning frå ulike kulturar, religionar og livssyn. Ho har også inspirert til å formulere eit moderne etisk livssyn uavhengig av religion. Internasjonalt brukar ein omgrepet humanism eller secular humanism. I Noreg seier vi livssynshumanisme, humanetikk eller berre humanisme.

«Mennesket i sentrum» er eit perspektiv vi kan finne i både religiøse og ikkje-religiøse livssyn. Men når humanismen tar form som livssynshumanisme, blir han ein meir avgrensa ikkje-religiøs posisjon. Han blir ein ståstad i livssynslandskapet som legg vekt på menneskets ukrenkelege verdi, samtidig som ein avviser trua på ei verkelegheit over denne verda.

I Noreg er livssynshumanismen knytt til organisasjonen Human-Etisk Forbund (HEF), som er medlem av Humanists International (International Humanist and Ethical Union, IHEU). IHEU blei grunnlagt i 1952 med UNESCO-direktør Julian Huxley som første president, og med følgjande minimumserklæring:

«Humanismen er eit demokratisk, ikkje-teistisk og etisk livssyn som held fram mennesket sin rett til og ansvar for å forme og gi meining til sitt eige liv. Humanismen avvisar overnaturlege oppfatningar av verkelegheita.»

1952 vedtok IHEU ei formulering av humanismen sine grunnleggjande prinsipp, Amsterdam-erklæringa, som blei revidert ved 50-årsjubileet i 2002. Frå 2019 brukar organisasjonen namnet Humanists International.

Filosofen Richard Norman, som med boka Humanisme (2007) i dag står fram som livssynshumanismen sin toneangivande tenkjar, seier at slik han vil bruke ordet, er humanisme «eit forsøk på å tenkje over korleis vi bør leve utan religion».

Levi Fragell, tidlegare generalsekretær i HEF og president i IHEU, peikar på at «frå første stund har IHEU vore splitta mellom dei som ser kampen mot religion og tilsvarande irrasjonelle fenomen som hovudsaken, og dei som meiner at det viktigaste er å halde fram humanismen sitt positive menneskesyn, menneskerettar og ansvaret for å skape ei betre verd.» (Verdier og verdighet, s 162). Det siste er tydeleg i dei nyare nordiske humanistmanifesta.

Livssynshumanismen har røter i 1700-talets opplysningsfilosofi og 1800-talets naturvitskapelege og religionskritiske tenking, men også lenger tilbake. I boka Det humanistiske livssyn peikar filosofen Corliss Lamont på ei rekkje ulike historiske impulsar som

• fritenkarar, rasjonalistar o.l.
• etiske bidrag frå ulike religionar og livssyn
• naturalistisk filosofi
• naturvitskap og naturvitskapelege metodar
• demokrati og borgarrettar
• materialistisk filosofi
• renessansehumanismen
• litteratur og kunst

Lamont sine moment er mangfaldige, men trekkjer i same retning: eit livssyn med ei verkelegheitsforståing (naturvitskapeleg), eit menneskesyn (fornuft og fri tanke) og ein etikk (bidrag frå religionar/livssyn, demokrati og rettigheitstenking).

Trua på at mennesket er grunnleggjande godt, er også blitt utfordra. Ifølgje Richard Norman er humanismen optimistisk, men etter holocaust må han også bli nøktern og skeptisk. Humanitet er noko som kan gå tapt, og som må oppretthaldast aktivt. Å avvise religion betyr ikkje å glorifisere humaniteten. Brutalitetar er også blitt utført i verdslege ideologiar sitt namn:

«I kjølvannet av Darwin, Marx og Freud vet vi hvor sterke de irrasjonelle kreftene i biologiske instinkter, kollektive ideologier og fortrengte begjær kan være. Likevel gjenstår det faktum at vi også har en spesifikt menneskelig evne til rasjonell tenkning og handling, og at vi bør bruke denne så godt vi kan sammen med vår like så menneskelige evne til kjærlighet, omsorg og medfølelse, til å stå imot den grusomheten og umenneskeligheten som førte til konsentrasjonsleirene.» (Humanisme, s. 30.)

Blant livssynshumanismen sine viktigaste inspiratorar på 1900-talet er briten Bertrand Russell (1872–1970), filosof, pasifist og menneskerettsforkjempar. Russell står i ein naturalistisk humanismetradisjon, som byggjer på naturvitskapeleg erfaring og avviser religiøs spekulasjon. Han har bidrege til å forme den såkalla analytiske filosofien, som legg vekt på matematikk og logikk som grunnlag for erkjenning.

Men livssynshumanismen har også henta impulsar frå ei anni retning, den franske eksistensialismen. Jean-Paul Sartre (1905–1980) var opptatt av mennesket sine frie val og såg ateismen som ein konsekvens av at det ikkje fanst eit ferdig menneskebilete gitt av Gud. (Sjå Humanisme og filosofi: nyere tid.)

I seinare år er tilhøvet mellom humanisme og naturalisme blitt interessant belyst i samband med forskaren Richard Dawkins. Han står sentralt i livssynshumanismen på grunn av sin religionskritikk; religion kan true menneskerettane. Men Dawkins er primært biolog, og i boka Det egoistiske genet (1976, på norsk 2002) framstiller han gena som livets eigentlege aktørar; mennesket er berre ein stad gena treng for å overleve. (Altså som å seie at høna berre er noko egget treng for å lage nye egg.) Slik sett blir Dawkins ein anti-humanist; han set gena og ikkje mennesket i sentrum. Men han held likevel fast på at mennesket har fridom.

Dawkins provoserte også mange livssynshumanistar då han i 2014 kalla det umoralsk ikkje å abortere eit foster med Downs syndrom. Kritikarane meinte han sto for ei naturalistisk nyttetenking som måtte korrigerast av ein humanistisk idé om likt menneskeverd for alle.