Frå sensur til trykkjefridom

I 1770 fekk den liberale legen Johann Friedrich Struensee ein maktposisjon ved det danske hoffet. Han var oppteken av dei franske filosofane i samtida og idéane deira om fridom og menneskerettar. Som livlege hadde Struensee stor innverknad på den sinnssjuke kongen. Han innleidde til og med eit forhold til dronning Caroline Mathilde og fekk eit barn med henne.

Noko av det første Struensee gjorde, var å oppheve sensuren og innføre trykkjefridom. Slik opna han for ein fri offentleg debatt. Opplysningsfilosofane meinte at den frie debatten var ein føresetnad for å utvikle eit godt samfunn.

Resultatet vart eit frislepp av litteratur og aviser. Nye verkemiddel som ironi og satire vart tekne i bruk, no då ingen lenger kunne straffast for å håne makteliten eller andre personar ein hadde noko uteståande med. Men mangel på grensesetjing førte også til at rykte og vondsinna sladder vart spreidde som eld i tørt gras. Kanskje ser vi ein parallell mellom 1770-åra og grenselause meiningsytringar i nye sosiale medium i vår tid?

Etter berre halvtanna år tok eineveldet makta attende. Trykkjefridomen vart innskrenkt, men sensuren vart ikkje gjeninnført. Struensee vart likevel kasta i fengsel og avretta.

I 1814 vart prinsippet om trykkjefridom skrive inn i den norske grunnlova, der det i § 100 heiter: «Trykkefrihed bør finde sted.» Trykkjefridomen innebar at det ikkje lenger var risikabelt å kritisere styresmaktene, regjeringa og kongen. Denne lovbestemminga bana også vegen for at heile befolkninga etter kvart fekk tilgang til kunnskap som tidlegare berre nokre få hadde kunna nyte godt av.