Potetdyrking i Noreg

Potet som råvare stammar frå Peru i Sør-Amerika. Mykje tyder på at dei første potetene i norsk jord vart dyrka i Solør-området inn mot svenskegrensa rundt 1740. Dit kom svenske handelsmenn med setjepoteter. Det var likevel langs kysten av Sør-og Vestlandet dei var først ute i særleg omfang. Seinare spreidde bruken av potet seg til Austlandet og deretter vidare nordover til Nord-Noreg. På denne tida var befolkningsveksten i Noreg stor, og det kravde auka matproduksjon.

Potetprestane

Det var dei såkalla potetprestane som i ettertid har fått æra av at nordmenn tok i bruk poteter i kosthaldet. På 1700-talet, og spesielt under Napoleonskrigene tidleg på 1800-talet, var det mangel på mat og helsetilstanden hos det norske folket var generelt dårleg. Poteta er næringsrik og kan dyrkast i heile landet, både lenger mot nord og høgare opp i terrenget enn korn. I dårlege kornår blei potetene redninga for mange. Tilgang på poteter betra den norske folkehelsa og er truleg noko av årsaka til at befolkninga dobla seg frå 1822 til 1890.

Årsaka til at poteta blei så viktig for folkehelsa i Noreg, er nok samansett, men ein viktig grunn er tilgangen på vitamin C. Mangel på dette vitaminet kan føre til sjukdommen skjørbuk som utan behandling er dødeleg. Då poteten kom til Noreg, var mykje av maten basert på korn, og det var vanleg med C-vitaminmangel. I dag får vi vitamin C mellom anna ved å ete frukt, grønsaker og sjølvsagd potet.

Av norske bønder som har potetproduksjon som leveveg eller som del av leveveg, blir det stadig færre. I 1999 var det snautt 10 000 dyrkarar, i 2022 var det berre litt over 1 400 igjen. Det totale arealet med potet går også noko ned i same periode, men ikkje like drastisk som talet på dyrkarar. Det betyr at kvar potetprodusent dyrkar eit større areal. Ein gjennomsnittleg stor potetåker var 15 dekar (omtrent to fotballbanar) i 1999, i 2023 var den 85 dekar (omtrent elleve fotballbanar).

Etter andre verdskrigen har potetdyrkinga blitt sterkt mekanisert. Tidlegare var det mykje og tungt arbeid å få sett potetene, gjort arbeidet som krevdes igjennom sesongen, og til slutt få hausta potetavlinga. Potetplukking var ei kjær inntektskjelde for mange ungdommar i potetferien, det som i dag er haustferien. Etter kvart blei setting og hausting "halvmekanisert". Mellom anna fekk vi kastehjulopptakaren som kasta opp potane slik at vi slapp å grave dei opp sjølv.

I dag er potetproduksjon nærast heilmekanisert. Traktor og maskin set og gjødslar fleire rader i slengen, det trengst berre ein sjåfør på traktoren. Til opptaket er det, i tillegg til traktorførar, behov for nokre par ekstra hender for å sortere ut potetris, stein og rotne poteter frå beltet som potetene kjem rullande på.

Innlandet er det store potetfylket i Noreg. Særleg langs Glomma sør for Elverum, med kommunane Grue, Åsnes og Våler, finn vi store potetareal, men også på Toten blir det dyrka mykje potet. Som ein av få utandørs planteproduksjonar blir potet dyrka i alle fylke i Noreg.

Kjelde: Statistisk sentralbyrå (u.å.)

Ein aukande del av potetene vi dyrkar, går til potetgull og pommes frites, mens bruket av den tradisjonelle kokte poteta, som var vanleg til middagsmåltidet, har gått kraftig ned.