Mii lea genaiskkus?

Veaháš čolga lea doarvái go galgá viežžat dieđuid mat leat du genain. Genaiskkus sáhttá ulbmillaččat analyseret dihto genaid dahje kártet olles du árbenmateriála. Dakkár iskkus sáhttá addit dutnje dieđuid iešguđet genavariánttaid birra, ja sáhttá identifiseret genasivaid dahje kromosomastruktuvrra rievdamiid.

Mis leat guokte máŋgosa guđege genas: Nuppi máŋgosa leat áhčis árben ja nuppi fas eatnis. Jus nubbi genain genabáras kode árbbálaš dávdda, de dat sáhttá váikkuhit du dávdagovvii, muhto ii álo. Jus árbet dominánta dávdagena, de šattat buohcci - vaikko nubbi gena genabáras lea "dearvvaš". Jus dávdagena lea resessiva, de fertet árbet dávdagena goappaš váhnemiin ovdal go šattat buohcci. Jus árbet dušše ovtta resessiiva dávdagena, de genabára dearvvaš gena dominere. Dalle it šatta ieš buohcci, muhto šattat genehtalaš dávdda guoddi. Jus oaččut mánáid, de sáhtát dávdda fievrridit sidjiide.

Vaikko buot olbmuin leat seamma genat, de ii leat básaid ortnetvuorru genain ideanttalaš. Genasivat dahje básaid ortnevuoru rievdan dagaha iešguđetlágan genavariánttaid. Dan dihte lea min genaid aktivitehta iešguđetlágan, ja nu mii oažžut iešguđetlágan iešvuođaid ja leat iešguđetláganat olggosoaidnit. Muhto genasivva ovtta genas dahje genasivaid kombinašuvdna maid sáhttá addit alit riskka dávddaid oažžut.

DNA smávva variášuvnnat ja genaiskosiid eahpesihkkaris dulkon

Dat mii dahká genaiskosiid hástaleaddjin lea riska oažžut dávdda boahtteáiggis ja eahpesihkarvuohta mii lea čadnon bohtosiidda. Riska mearkkaša ahte lea dihto jahkehahttivuohta oažžut dávdda. Dat ii mearkkaš ahte olmmoš áibbas sihkkariid oažžu dávdda. Eahpesihkarvuohta mearkkaša ahte min máhttu olbmo árbenmateriála birra lea ráddjejuvvon. Lea ollu máid eat dieđe iešguđet genavariánttaid birra, dan mo genat doibmet ovttas, ja genaid, birrasa ja eallinvuogi ovttasdoaibmama birra. Dat dahká váttisin dulkot buot dieđuid máid genaiskosat addet.

Genaiskosat ja persovdnaheivehuvvon dikšu dearvvašvuođabálvalusas

Genaiskosiid ovdáneapmi lea addán midjiide vejolašvuođa buorebut heivehit dálkasiid olbmui. Norggas beasat odne iskat lea go dus dihto árbbálaš dávda, jus dávdá gávdno lagas bearrašis ja dávdda genehtalaš sivva lea dovddus. Dalle geavahit genaiskosiid duođaštit lea go genehtalaš dávda árbejuvvon vai ii. Vissisvuohta dagaha ahte lea vejolaš buoret divššu addit, eastadit ja addit dieđuid riskka birra jus fievrrida dávdda viidáseappot.

Genaiskosiid lassánan dáhtahivvodat, ja eambbo máhttu genaid ovttasdoaibmama birra, dahká hastaleaddjin dulkot genaiskosiid. Danne čuovvolit fágaolbmot pasieanttaid geat váldet genaiskosa ja addet nu gohčoduvvon genehtalaš bagadusa.

Árbenmateriála variašuvnnat sáhttet dahkat ahte muhtimat álkibut darvánit gárrenmirkkuide, ja ahte olbmuin lea iešguđetlágan nákca mollet dálkasiid gorudis. Go diehtit dieid áššiid olbmo árbenávdnasa birra, de sáhttit boahtteáiggis addit divššu mii lea vel buorebut heivehuvvon ovttaskas olbmui.

Genaiskosat interneahtas

Ovdal ii lean vejolaš váldit genaiskosa eará go dearvvašvuođabálvalusa čađa medisiinnalaš oktavuođain. Muhto teknologalaš ovdánemiin ja geahpeduvvon goluiguin lea priváhta márkan gentaiskkosiid várás, máid mii álkit diŋgostit interneahta bokte, lassanan. Don sáddet čolgaiskosa konvoluhtain muhtin laboratoriijai olgoriikas, mii moadde beaivve maŋŋil lea analyseren du DNA. Don oaččut dasto ollislaš bajilgova buot iežat genain e-poasta bokte.

Neahttavuđot genaiskosat kártejit vuostažettiin dávddaid mat eai leat nu duođalaččat ja iešvuođaid mat eai leat čadnon dávddaide. Dáid iešiskosiid bokte beasat diehtit genaid birra mat addet dutnje erenoamáš taleanttaid, dahje oaččut bajilgova das gos du máttut bohte. Muhto muhtin iešiskkusfitnodagat maiddái fállet iskosiid mat geavahuvvojit dearvvašvuođabálvalusas, ja mat addet dieđu dávddaid birra main lea dovddus genehtalaš sivva. Dát sáhttet ovdamearkka dihte leat čižžeborasdávda ja duođalaš dávddat maid ii sáhte dikšut, nu mo Alzheimer ja Parkinsondávda. Leat go dát dieđut maid don duođai háliidat?

Háliidat go diehtit mat genat dus leat, ja galget go earát diehtit?

Jus válddát genaiskosa mii bagadallá du biebmodoalu ja hárjehallama birra, dahje mo eastadit dávdda, de don soaittát rievdadit eallinvuogi. Muhto naba jus boađus čajeha dávdda man ii sáhte dikšut?

Muhtimat háliidit diehtit mat dávdagenat sis leat, plánen dihte eallima dan vuođul, hehttet ahte fievrridit dávdda viidáseappot ja vai eai dárbbaš smiehtadit leat go árben duođalaš dávdda. Muhto eai ollin ge buohkat hálit dahje nákce diehtit makkar dávddaid sii sáhttet oažžut boahtteáiggis. Muhtimat ballájit dahje ožžot angsta go ohcet mearkkaid ja vurdet symptomaid. Don fertet maid válljet máid muitalat earáide. Muitte ahte diehtu duođalaš dávdda birra ii váikkut dušše dutnje. Dat váikkuha maid bearrašii ja olbmáide. Ovdal go válddát genaiskosa, fertet jurddašit vuđolaččat dan birra makkar dieđuid diekkár iskkus addá, ja mo dát dieđut váikkuhit dutnje.

Makkar njuolggadusat gusket genaiskosiidda?

Bioteknologiijaláhka regulere daid genaiskosiid maid Norgga dearvvašvuođabálvalus geavaha, ja fátmmasta iešmearridanrievtti ja peršuvdnasuodjalusa njuolggadusaid. Dát mearkkaša ahte juohkehaš mearrida ieš háliida go genehtalaš dieđuid vai ii, ja ahte ii leat lobalaš earáid iskat jus eai leat miehtan dasa.

Dieđut máid oaččut genaiskosa bokte, leat sensitiiva peršuvdnadieđut. Dan dihte lea lobiheapmi sihke bivdit, váldit vuostá, vurket ja geavahit dieđuid eará olbmuid birra, jus dieđut bohtet genehtalaš iskosiin. Jurddaš jus dáhkádusfitnodagat dahje bargoaddit ožžot genaiskosiid dieđuid. Dat váikkuhivččii duođalaččat dearvvašvuođa-/eallindáhkádusaide ja boahtteáiggi bargovejolašvuođaide.

Bioteknologiijaláhka i fátmmas olgoriika iešiskosiid, muhto miehtama gáibádus guoská daidda maid.

Gáldut

Bioteknologirådet (2020, 27. januar). Gentesting. Hentet 16. november 2020 fra https://www.bioteknologiradet.no/temaer/gentesting/

Retterstøl, L. (2019, 25. januar). Hvilke genfeil gjør deg syk? Hentet 30. november fra https://ekspertsykehusetblog.wordpress.com/2019/01/25/hvilke-genfeil-gjor-deg-syk/

Siidu lea sirdojuvvon, muhto gávnnat dan dás: