Frå urnordisk til moderne norsk – lytt og illustrer

Deltakarar:Jonis Josef – programleiarAlexander Kristoffersen Lykke – førsteamanuensis ved Høgskulen i Østfold

Kva veit eg – Frå urnordisk til moderne norsk

Programleiar: Hallo, hallo, eg heiter Jonis Josef, og i dag skal vi snakke om det norske språket frå urnordisk og fram til i dag. Korleis er det språkforskarar jobbar for å få kunnskap om gamle språk? Kvifor snakkar vi norsk, kvar kom norsk frå, kvar kom norrønt frå?

Eg skal snakke med Alexander Kristoffersen Lykke som er førsteamanuensis ved Institutt for språk, litteratur og kultur ved Høgskulen i Østfold. Han har også vore med på å lage eit unikt nordisk språk for tv-serien "Beforeigners" på HBO. Dette er ein fyr som kan sakene sine, og som skal gjere meg klokare i dag. Du høyrer på "Kva veit eg" med meg, Jonis Josef. Velkommen til deg, Alexander Lykke.

AKL: Tusen takk for det!

Programleiar: Du ser ut som ein lykkeleg kar òg, kan eg seie det?

AKL: Haha, ja, eg har høyrt dét før.

Programleiar: Vi skal snakke litt om urnordisk språk. Kva er det for noko?

AKL: Det er norsk den språklege forfaderen sin, kan du seie. Det er norsk slik det blei snakka i Noreg for cirka 1 500 år sidan. Så det vil seie at det er det same språket, det har berre endra seg ein god del.

Programleiar: Det er kanskje ikkje ditt felt, men korleis såg dette språket ut for 1500 år sidan?

AKL: Jo jo, det er det. Det språket høyrdest ganske annleis ut. Vi kjenner det mellom anna frå nokre runeinnskrifter. På ein runestein eg kjenner til, som heiter Kjøleviksteinen, står for døme denne innskrifta: "hadulaikaR ek hagustadaR hlaaiwido magu minino". Det betyr: "Hadulaik. Eg, Hagusta(l)d, gravla son min."

Programleiar: Det høyrest ut som om du kasta ei forbanning over meg, hahaha!

AKL: Hahaha! Det høyrest ut som eit sånt magisk språk, ikkje sant.

Programleiar: Den norske serien "Beforeigners" handlar om vikingar som hoppar i ei tidsmaskin og kjem til vår tid. Du har vore med på å utvikle språket dei bruker. Korleis er den prosessen? Dei prøver vel å få språket til å vere ganske autentisk?

AKL: Jo, i aller høgaste grad. I "Beforeigners" kjem folk frå 1000-talet og vikingtida, og språket som dei snakkar, er norrønt. Norrønt er eit språk som vi veit veldig mykje om. Vi har ein heil masse bøker som er skrivne på norrønt. Dei blei skrivne for hand av munkar i mellomalderen. Så det språket kjenner vi ganske godt til gjennom forsking, mellom anna. Det gjer det mogleg for oss å attskape eit autentisk språk – og det har vi gjort for "Beforeigners". Det er ganske kult.

Programleiar: Det å bruke masse energi på å lære seg eit språk ingen andre kan, er det ein besettelse, eller kva? Kvifor gjer du noko sånt?

AKL: Eg veit ikkje.

Programleiar: Du kunne lært deg kinesisk og snakka med ein milliard menneske. Men no vel du å snakke til ... eh, ingen.

AKL: Då eg var tenåring, oppdaga eg at språk likna på kvarandre. At orda i spansk og fransk likna på kvarandre, og tysk, engelsk og norsk. Og så byrja eg å spørje meg sjølv kvifor det er sånn. Det kjem jo av at språk endrar seg. Korleis har norsk vore før, då? Svaret på det er at norrønt var sånn som norsk var før. Og så var spørsmålet korleis språk endrar seg – og kvifor? Då blir det plutseleg kjempeinteressant å lære seg eit gammalt språk, for å finne ut kva som har skjedd på dei omtrent 20 generasjonane sidan vi snakka norrønt. Det er ikkje så himla mange generasjonar.

Programleiar: Nei. – Du som er ein norsk person, med norske forfedrar – antek eg?

AKL (ler): Ja, det er eg.

Programleiar: Kor mange generasjonar tilbake må du gå før du ikkje lenger forstår?

AKL: Det her er eit litt vanskeleg spørsmål, og det kjem jo litt an på personen. Men vi tenkjer at før år 1500, då byrjar det å bli riktig vanskeleg. Dess lenger tilbake du går i tid, dess verre blir det sjølvsagt. Det kan også ha noko å seie kva dialekt vi snakkar om. Dersom vi tenkjer at det er 30 år i ein generasjon, så må vi gå omtrent 15–16 generasjonar tilbake. Då byrjar det å bli vanskeleg å forstå.

Programleiar: Det er ganske spesielt.

AKL: Det er ikkje så himla mange generasjonar, veit du. Det er rart å tenkje på. Språket endrar seg mykje raskare enn vi er klar over. Og det endrar seg stort sett utan at vi merkar det.

Programleiar: Kva veit vi om korleis ord blei uttalte, då?

AKL: Det er eit ganske komplisert spørsmål. Vi kan samanlikne dei språka som finst i dag, vi kan samanlikne alle germanske språk, alle skandinaviske språk. I tillegg kan vi samanlikne alle eldre kjelder som vi har. Men akkurat det med ordmelodi og uttale, det er noko av det vanskelegaste, for der har vi ikkje gamle kjelder.

Programleiar: La oss prøve så godt vi klarer, å ta gongen i utviklinga. Vi har då det urnorske språket for 1500 år sidan ...

AKL: Det urnordiske.

Programleiar: Ja, urnordisk.

AKL: Det er ei tid som vi gjerne kallar for folkevandringstida. Det er mykje folkevandringar i Europa, også sannsynlegvis Skandinavia. Det er på ein måte 1500 år sidan ein slutta å snakke urnordisk.

Programleiar: Og kva er overgangen frå urnordisk til norrønt?

AKL: I urnordisk er orda mykje lengre, dei har mange fleire stavingar. Og så skjer det ein del språkendringar som gjer at orda blir kortare. Eit døme er orda «minino» frå den runeinnskrifta eg snakka om i stad.. Det blir til «minn» på norrønt. Og då byrjar det å likne på "min". For ordet «minino» på urnordisk er det same "min" på moderne norsk.

Programleiar: Veldig komplisert!

AKL: Det er ganske komplisert. Det finst ein heil vitskap som handlar om å forklare dette her.

Programleiar: Så, då byrjar urnordisk å utvikle seg til eit norrønt språk. Skjer det omtrent i vikingtida, eller er det før?

AKL: Ja, du kan seie at norrønt oppstod i starten av vikingtida – rundt 800 etter Kristus.

Programleiar: Eg må få spørje deg om ein ting: Området vikingane levde i, var ganske stort, det var vikingar i Noreg, Sverige og Danmark. Korleis klarer ein å ha eit felles språk i eit så stort område, utan den kommunikasjonen vi har i dag?

AKL: Veldig godt spørsmål! Det ser ut til at det var overraskande små dialektforskjellar i norrønt. Ein lurer veldig på kvifor det er tilfelle. Det kan eg faktisk ikkje gi eit godt svar på.

Programleiar: Nei? Så eg stilte eit veldig godt spørsmål, då?

AKL: Ja, det var eit godt spørsmål, og mange språkforskarar har lurt på det same. Det finst nokre teoriar, men dei er veldig vanskeleg å bevise fordi vi ikkje særleg mange skriftlege kjelder frå før år 1100. Og då har vi komme frå vikingtida og vidare til mellomalderen.

Programleiar: Eg har også høyrt at språket på Island er veldig likt norrønt. Er det sant?

AKL: På mange måtar stemmer det. Islandsk har mykje av det same ordtilfanget og mykje av den same bøyinga, men uttalen er ganske ulik. Mange har kanskje høyrt om den vulkanen som for nokre år sidan gjorde at all flytrafikken i Europa stoppa – den som heiter «Eyafjatlajøkutl» (blir skriven: Eyjafjallajökull). Dersom du hadde sagt det på norrønt, så hadde det blitt meir som "Øya-fjalla-jåkol". Så islandsk uttale har endra seg ganske mykje.

Programleiar: Er du einig i at vi har behalde norrøn uttale i moderne norsk, men at vi har skifta ut mange av orda? For eg synest det siste du sa, høyrdest meir norsk ut.

AKL: Norrønt? Det er nok fordi eg snakkar norrønt med norsk aksent, hehehe. For eg har jo aldri møtt ein som snakkar norrønt.

Programleiar: Hahaha, sjølvsagt! No var eg veldig dum.

AKL: Nei då, du var ikkje det! Eg er ikkje den største eksperten på intonasjon og uttale, men det er ingen grunn til å tru at islandsk uttale og tonefall er meir opphavleg enn den norske uttalemåten, for å seie det sånn.

Programleiar: Ok, så då er Island «ute av gamet», og det er Noreg og Sverige (og Danmark) igjen. Og vi alle snakkar norrønt, men norrønt utviklar seg til norsk, svensk og dansk. Kva har skjedd her?

AKL: Det er viktig å tenkje på at språk endrar seg heile tida. For kvar generasjon endrar språket seg bitte litt. Språket endrar seg også i løpet av livstida til ein person. Du kan sikkert komme på ting du seier no, som du ikkje sa for 10 år sidan.

Programleiar: "Heilmaks, Egon!"

AKL: Hahaha! Ikkje sant! Ja, og det her går føre seg heile tida. La oss seie at ein for 1 200 år sidan hadde omtrent det same språket. Og for kvar generasjon så oppstår det nokre nye forskjellar. Folk som bur langt inne i skogane i Sverige, dei snakkar ikkje med folk som bur i Trondheim, Oslo eller Bergen. Då oppstår det dialektar, og dei kan etter kvart bli så ulike at det er snakk om ulike språk. Vi forstår ikkje islandsk i dag, sjølv om islandsk og norsk var det same språket ein gong. Men svenskane kan vi framleis forstå ganske godt.

Programleiar: Vi forstår dei godt, og det er vel fordi dei kjem hit i hopetal heile tida, ikkje sant?

AKL: Hehe, ja, det er ein fin måte å seie at det har vore mykje meir kontakt med Sverige.

Programleiar: Ikkje sant. Det vesle eg veit og har høyrt om norrønt, er at språket blei svekt etter svartedauden. Er det noko sanning i det?

AKL: På vidaregåande møtte eg den «sanninga» at svartedauden kom på 1300-talet, og då døydde alle munkane, som var dei som kunne skrive, og så endra språket seg veldig etter det. Det blir litt for lett. Svartedauden spelte kanskje ei rolle i språkendringane, det er mogleg at ho sørgde for at enkelte endringar skjedde raskare. Den kan også ha ført til at folk byrja å flytte meir på seg, og då får ein språk-kontakt eller dialekt-kontakt, og det leier ofte til raskare språkendring. Så svartedauden har nok spelt ei rolle, men det er ikkje rett å seie at svartedauden utgjer eit klart skilje, at vi snakka norrønt før svartedauden, og at vi slutta med det etterpå.

Programleiar: Når var svartedauden, sånn cirka?

AKL: Han kom til Noreg i 1349.

Programleiar: Du sa i stad at dersom vi går tilbake til 1500-talet, så vil vi ikkje forstå folk meir. Er det omtrent den perioden her vi snakkar om då?

AKL: Det er eit godt poeng. Du har svartedauden, og så går det ca. 150 år før vi har det norske språket meir eller mindre sånn som det ser ut i dag. Då snakkar vi om dei norske bygdedialektane.

Programleiar: Eg lurer på ein ting: Då Ivar Aasen reiste land og strand rundt for å finne ut kva det norske språket eigentleg var, kvifor landa han då på nynorsk, og ikkje norrønt?

AKL: Det er veldig interessant.

Programleiar: Ja, er det ikkje det, då?

AKL: Aasen var jo så glad i norrønt! Han samanlikna dialektane, og dersom han var i tvil om kva han skulle velje, så valde han det dialekt-trekket som låg nærast norrønt. For det var det mest opphavlege, det mest norske på ein måte.

Programleiar: Spennande! Men kunne han norrønt?

AKL: Ja, det gjorde han.

Programleiar: Snakke det liksom?

AKL: Nei, han kunne ikkje snakke det, men han hadde lært seg det. Akkurat som eg har lært meg det på universitetet.

Programleiar: Kva er eigentleg dei største og viktigaste forskjellane mellom norrønt og moderne norsk?

AKL: Det er mange forskjellar, men vi kan snakke litt om dei grammatiske forskjellane. Det er ein god del meir bøying i norrønt. Det gjeld for substantiv og verb, og for fleire andre ordklassar. Norrøne substantiv, til dømes, har kasusbøying. Enkelt sagt er kasus ei bøyingsform som seier noko om kva det er som går føre seg i setninga. Du kan gi substantivet ei bøyingsending som seier: «Hei, det er eg som gjer noko.» Då er orda subjektet i setninga. Eller du kan gi substantivet ei kasusending som seier: «Hei, det er eg som det blir gjort noko med.» Og då har du objektet i setninga. Så enkelt er det.

Programleiar: Eg datt ut på substantiv, hahaha!

AKL: Ok, substantiv, det er sånne ting-ord, hahaha. Ja, men då går vi dit. Substantiv er ord som kake, mikrofon, hjarte ...

Programleiar: Ok, så då har vi substantivet i orden. Og så sa du at kasus var ein måte å bøye substantivet på. Så å bøye «hjarte», då?

AKL: Ja ja, til dømes om du seier eit hjarte, fleire hjarte, då har brukt talbøying og laga eintals- og fleirtalsform. Det er éin type bøying. I kasusspråk kan du bøye på same måte, men i tillegg bøyer du i kasus. Og kasusbøyinga vil seie noko om kven det er som gjer kva med kven i ei setning.

Programleiar: JAAA, no heng eg med! Så, dersom du har knust mitt hjarte, så er det ei anna kasus-bøying enn om eg har knust ditt hjarte?

AKL: Yes, akkurat! Og på verb har ei personbøying, sånn som ein har til dømes i spansk eller tysk. Så dersom du seier at det er eg som gjer noko, så må du bøye verbet på ein annan måte.

Programleiar: Kva betyr det, at dersom eg har gjort noko, så må eg bøye verbet annleis?

AKL: La oss ta spansk som eit døme. Dersom du skal seie "eg er" på spansk, så heiter det «soy». «Du er» blir «eres». Dersom det er han, ho eller det som er, så blir det «es», ikkje sant. Verbet er «å vere», men det blir bøygd ulikt etter kva person det er snakk om. Akkurat det same hadde ein på norrønt.

Programleiar: Ikkje sant.

AKL: Og det hadde ein på alle typar verb.

Programleiar: Så spansk er meir lik norrønt enn norsk er, nesten?

AKL: Ja, på nokre måtar så er det det. Fordi spansk har bevart denne typen bøying som også norsk hadde før. Så på norrønt så heiter det «ek em», «thú ert» og «hann er».

Programleiar: Ikkje sant. «Ek em» og «thú ert» – det er eit veldig tøft språk!

AKL: Veldig tøft.

Programleiar: Men, kva er SVO-språk då?

AKL: S-V-O-språk?

Programleiar: Å, de seier ikkje SVO i eitt ord?

AKL: Nei, vi gjer ikkje det, skjønner du.

Programleiar: Å nei, det beklagar eg.

AKL: Nei, det går bra – hahaha! Det var eit godt spørsmål, for det er ikkje så lett å vite. Forkortinga S-V-O står for tre setningsledd: S for subjekt, V for verbal og O for objekt. Forkortinga seier noko om rekkjefølgja som desse tre setningsledda vanlegvis står i, i ei norsk forteljande heilsetning. Til dømes: «Eg et mat.» Då er «eg» subjekt, «et» er verbal og «mat» er objekt. Det er den vanlege leddstillinga i norsk. Derfor seier ein tidvis at norsk er eit SVO-språk, sjølv om det ikkje er heilt sant. Vi har nemleg ein regel til. Dersom du seier «i går åt eg mat», blir SVO-regelen broten fordi vi også har ein regel som heiter V2-regelen. (Kommentar: Den regelen seier at verbalet står på leddplass to i ei forteljande setning.)

Programleiar: På somalisk ville vi sagt: «På do eg skal.» Somalisk er altså ikkje eit SVO-språk. Men kva er det då?

AKL: Nei, somalisk har ikkje V2-regelen, for du seier: «På do eg skal.» Ein hadde sagt det same på engelsk: «To the bathroom I go.» Du ville ikkje sagt «To the bathroom go I» på engelsk heller. For engelsk har heller ikkje V2-regelen.

Programleiar: Nei, akkurat.

AKL: På dette punktet er somalisk og engelsk meir lik kvarandre. Norsk har vanlegvis SVO-leddstilling, men ikkje alltid, og det er mellom anna på grunn av V2-regelen. (Kommentar: Også i norrønt er rekkjefølgja SVO vanleg i forteljande setningar, men her finst det fleire moglege unntak enn i moderne norsk.)

Programleiar: Så, utanom kasus, fanst det nokon andre spesielle grammatiske reglar i det norrøne språket?

AKL: Ja, sjølvsagt er det jo det. Når vi talbøyer substantivet bok, er fleirtalsforma bøker, ikkje sant. Det er ein gammal lydendringsprosess som heiter i-omlyd, som gjer at o blir til ø her. Andre døme på i-omlyd: fot – føter, hand – hender osb. I norrønt hadde ein veldig mykje meir vokalveksling i bøying enn vi har i norsk i dag. Etter kvart som ein del av bøyinga blei borte, blei også ein del av dei uregelrette eller vanskelege formene borte.

Programleiar: Eg synest det er så rart at språket har endra seg SÅ MYKJE.

AKL: Ja, ikkje sant. Det språket vi snakkar her no, det er jo ein direkte etterkommar av norrønt. Norrønt er jo ikkje eit språk som har døydd, det har berre blitt til norsk, sakte, men sikkert.

Programleiar: Det er ein fin måte å sjå det på! Kan du slengje på ein liten spådom om korleis du trur det norske språket kjem til å utvikle seg vidare? Spesielt om korleis vi vil bli påverka av det engelske språket?

AKL: Det er veldig vanskeleg å spå om framtida. I norrøn tid til dømes, frå 1200-talet og utover, kom det inn veldig mange nedertyske, altså nordtyske, lånord i norsk og blei ein del av det norske språket. Og det som skjedde, var at det norske språket heldt fram med å leve akkurat sånn som det alltid hadde gjort, det utvikla seg og brydde seg eigentleg ikkje så veldig mykje om at dei tyske orda kom inn. Så det som veldig godt kan skje med norsk, er at vi får ei mengd engelske lånord som etter kvart blir ein naturleg del av det norske språket – slik at ingen lenger tenkjer over at dei er lånord. Det er ingen som tenkjer over at «trøye» ikkje eit norsk ord, til dømes. Det er tysk.

Programleiar: Eller «tape» ...

AKL: Ja, «tape» er jo engelsk. Det kanskje mange som ikkje tenkjer over at «tape» er eit engelsk ord. Ingen tenkjer lenger over at ord som trøye og skreddar (og prate og snakke) er tyske lånord. På same måten vil det i framtida heilt sikkert også bli med ein del engelske låneord.Programleiar: Har du nokre norrøne ord ... (kviskrar) Og gjerne litt stygge ord ...?

AKL: Det er alltid dei stygge orda alle vil høyre om. No blir eg han Alex som alltid snakkar om dei stygge orda på norrønt, haha.

Programleiar: Eg har ei sånn greie: Eg kan veldig mange språk og lærer veldig mykje språk, og det første eg lærer meg på eit nytt språk, er å seie stygge ting om mora til den eg pratar med. Det er veldig morosamt fordi alle kan det. Så, det kan eg på 12–13 språk, og eg har lyst til å supplere med norrønt. Men gjerne andre stygge ord òg.

AKL: Ja, skal vi ta moder-fornærmingar?

Programleiar: Ja, gjerne!

AKL: «Mó∂ir þín er skǿkja.»

Programleiar: Mor di er stygg?

AKL: Mora di er ei skjøge.

Programleiar: Mora di er ei ...

AKL: Hahahahaha.

Programleiar: Den digga eg, Alexander!

Programleiar: Då skal eg prøve å samanfatte dette så godt eg klarer: Vi snakka først om det urnordiske språket. Det er språket dei snakka for 1500 år sidan, i folkevandringstida. Dette språket utvikla seg til det norrøne språket som dei snakka både her i Noreg, i Sverige og i Danmark. I vikingtida byrja dette språket å spreie seg. Dersom ein stikk over til Island, så kan ein høyre lite grann korleis norrønt kanskje høyrdest ut. Vi veit veldig mykje om norrønt fordi vi har mange skriftlege kjelder frå den tida, og dei kjeldene er med på å fortelje oss korleis folk snakka, og korleis grammatikken var, korleis dei brukte orda og bøygde dei og så vidare. Vi snakka litt om dette norrøne språket, som hadde ein del reglar som vi heldigvis slepp å ha i dag. Vi snakka litt om kasus, som er ein måte å bøye substantiv på, og som fortel oss kven som gjer kva i ei setning. Om det er eg som gjer noko mot deg, eller du som gjer noko mot meg, det viser kasus-bøyinga. Vi snakka om SVO-språk, som står for substantiv, verb og objekt ...

AKL: Subjekt, verbal og objekt ...

Programleiar: Subjekt, verbal, objekt, og «SVO» fortel kva som er vanleg rekkjefølgje i ei forteljande setning. Vi diskuterte også at det somaliske språket ikkje hadde V2-regelen.

Programleiar: Det norrøne språket har utvikla seg til norsk – språket er altså ikkje dødt. Det er ei misoppfatning som i alle fall eg har hatt, at det har komme eit heilt nytt språk etter norrønt. Men moderne norsk er berre ei vidareføring av det norrøne språket. Vi ser at språk er i konstant bevegelse og konstant endring. I Noreg har vi til dømes mange ulike dialektar. Går det veldig lang tid, så blir dialektane til eigne språk, som til dømes norsk, svensk og dansk. Vi forstår kvarandre litt likevel fordi språka tilhøyrer same språkfamilie. Var det ei god oppsummering?

AKL: Ja, det var slett ikkje verst – eg synest du har fått med deg mykje!

Programleiar: Tusen takk, eg prøver så godt eg kan. Då seier eg til deg, Alexander Lykke, at du er ein veldig blid mann – tusen takk for deg!