Dei fem sansane

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: Siegfried Kuttig

Dei fem klassiske sansane er:

• synssansen
• høyrselssansen
• luktesansen
• smakssansen
• berøringssansen (følesansen)

Auga våre har ein viktig funksjon. I kvardagen oppfattar vi og tolkar alt frå kroppsspråk til bilar i trafikken. Auga våre er runde og får raskt med seg hendingar frå sida, frå lufta og på bakken.

Synet

Synssansen er den sansen som er mest dominerande når det gjeld å oppfatte omverda. Netthinna får synsinntrykk som blir sende til synsnerven og synsbanane.

Netthinna består av sanseceller, stavar og tappar. Tappane ligg på netthinna i eit området som blir kalla "den gule flekken". Tappane treng mykje lys. Stavane dekker resten av netthinna og oppfattar rørsler og farar raskt, men treng ikkje mykje lys for å fungere. Frå netthinna går informasjonen vidare til synsnerven, og i synssenteret blir signala tolka til bilete og gir meining.

Synsorganet består av:

• auget
• synsnerven og synsbanane
• synssenteret i hjernen

Øyra våre er plasserte slik dei er, av ei hensikt. Øyra har som oppgåve å fange opp lydar slik at vi kan kommunisere med andre og høyre ein fare som er på veg. Det er òg mange sanseceller på og i øyra som skal gi oss rask reaksjon for å verne hovudet og hjernen.

Øyret består av:

• det ytre øyret
• mellomøyret
• det indre øyret

Korleis blir lydar til?

Lydbølger følger øyregangen og når trommehinna. Trommehinna byrjar å vibrere/svinge. Vibrasjonane blir overførte til hammaren i mellomøyret og forplantar seg vidare til ambolten og stigbøyelen. I det ovale vindauge i det indre øret ligg stigbøyelen. Inni sneglehuset er det væske som rører seg når vibrasjonen frå trommehinna og stigbøyelen går føre seg. Dette set igang ein prosess i sansecellene, som her i øyret er hårceller. Dei ulike hårcellene har som oppgåve å gi hjernen beskjed om ulike lydar. Nokre lydar kan vi filtrere bort, og andre kan vi høyre tydelegare.

Balanse og likevekt

I øyret har vi òg ein annan sans som blir kalla likevektssansen. Balanseorganet sit i det indre øret og regulerer balansen din. Sjukdommar og tilstandar i øyret kan gi svimmelheit og ubehag. Har du prøvd å snurre rundt på golvet og vorte svimmel? Når du set deg ned og kviler, vil denne sansen sørge for at du kjem til deg sjølv att. Denne sansen er viktig for at musklane skal justere seg om du kjem ut av stabil stilling og held på å falle, eller når du skal orientere deg på kva som er opp og ned.

Lukter du blomstrar om sommaren, krydder i maten eller kan du lukte deg fram til ein bestemd person? Vi har ulik grad av luktesans, nokon har sensitiv luktesans og andre reagerer mindre på lukter. Luktesansen har som funksjon å gi informasjon til hjernen som igjen omarbeider og reagerer på om det er ei god lukt, eller om det kan vere ei farleg lukt. Til dømes gir lukta av god mat oss matlyst, medan lukta av gass og farlege stoff gjer at vi vil prøve å unngå å puste det inn.

Sansecellene som oppfattar ulike lukter, ligg øvst i nasen. Det ligg òg sanseceller i fremre del av nasen, og dei skal oppfatte farar raskt. Saman med smakssansen utgjer dei ein viktig del av sansesystemet.

Opne bilete i eit nytt vindauge

CC BY-NC-SA

Bilete: pzAxe

Smak blir oppfatta av smakslaukane på tunga. Salt, søtt, surt, bittert og umami er dei smakane vi oppfattar. Smak er ofte forbunden med kjensler. Vi opplever sterk smak som skremmande dei første gongene, mens søt smak opplever dei fleste som ei god kjensle. Bittert og surt vil gi dei aller fleste frysningar, og ein kan grue seg til neste gong ein et ein sitron. Det er fordi kroppen hugsar korleis det smakte, og reagerer deretter neste gong. Det er òg mange kjensler knytte til munnen, og det er mange sanseceller på leppene. Mange seier dei ikkje liker konsistensen av blåskjel, peanøttsmør, brunost, rogn eller kolsyre frå brus. Dette blir då ofte forbunde med smakar, og ein seier ein ikkje liker det.

Barn bør bli introduserte for mange ulike matvarer når dei veks opp, og reaksjonen til ein vaksen bør vere nøytral, slik at barnet sjølv lærer seg å oppfatte smakar.

Ei berøring fører til ei kjensle, anten god eller dårleg eller noko midt imellom. Ei berøring på hud, hår og negler vil føre til ei oppfatning av noko. Vi har ulike nerveceller som gir signal til hjernen om korleis vi skal reagere. Nokon reagerer positivt på ei venleg berøring som ein klem eller venleg berøring på armen når ein møtest. Andre oppfattar det som vanskeleg, skremmande eller ufint. Det handlar om erfaringane våre og korleis vi tolkar berøringa. Ei god berøring skaper gode kjensler, og vi blir glade.

Dette er signaloverføring frå ei nervecelle. Signala går frå reseptorar og til hjernen i signalvegar som består av nerveceller. I huda vår ligg det tett i tett med nerveceller, slik at når vi blir ramma, skal signala gå til hjernen som omarbeider signala og vi kan reagere.

Vi har òg ein sans som blir kalla temperatursansen. Han har som oppgåve å reagere på temperaturforandringar. Det er ulike nervefibrar som er temperaturfølsame, og som seier frå til hjernen slik at vi kan handtere dette og unngå å bli for varme eller for kalde.