Åarjel-saemien gïele lea seamma gïele-fuelhkesne guktie noerhte-saemien jïh julev-saemien gïelh. Men gïeli gaskem jïjnjh joekehtsh, guktie maehtebe dejtie sjïere gïeline gåhtjodh. Gïelem maehtebe ovmessie gïeleldh suerkine juekedh goh fonologije, morfologije, syntakse, leksikovne, semantihke jïh prosodije. Dah ovmessie gïeledh suerkieh soptsestieh guktie åarjelsaemien gïele bigkeme. Dovne guktie mijjieh soptsestibie jïh guktie tjaelebe.

Saemiej eatneme Femundeste Nöörjen bielesne jïh Idreste Sveerjen bielesne Kolanjaarken ryöhkoe. Saemiej eatneme daej rïjhki rastah jåhta; Nöörjen, Sveerjen, Såevmien jïh Russlaanten. Dajve lea 1500 km guhkie jïh 3-400 km gamte.

Saemien-gïelen gellie smaareh-tjïerth. Dej gaskem dan jïjnjh joekehtsh guktie maehtebe dejtie sjïere gïeline gåhtjodh. Daajroes saemien-gïele Såevmien – Ugrihken gïele-maadtoste. Dïsse jeatjah gïelh aaj govlesuvvieh - dah leah Luvlie-mearoen låvletje gaedtie-bealam jïh gelline lehkine Russlaantesne. Såevmien-ugriken gïelh jis aaj Ural-gïelen maadtoste. Dan åvteste saemien gïelh sagke jeatjahlaaketje goh Indo-europeji gïelh v.g. daaroen gïelh Nöörjesne jïh Sveerjesne. Ij leah iktegisth gïele-raasth nimhtie vååjneme. Saemien gïelesmaareh-tjïerth noerhte Nöörjen gaedtie-bielien mietie leah baataramme mubpijste gïelesmaareh-tjïertijste. Naakenh dejstie Åarjel-såevmien smaareh-tjïertijste joe gaarvenamme.

Gïele-raasth leah seamma goh gåptoej jïh duedtiej raasth, jïh dah rïjhke-raasti dåaresth juhtieh. Eah dejnie lïhkes smaareh-tjïertine dan jïjnjh joekehtsh. Guhkebe sinsitneste båetebe dellie ij leah aelhkie sinsitnien gïelem vielie guarkedh. Eah noerhte-saemieh jïh åarjel-saemieh sinsitnien gïelem guarkah.

Vuartesjh filmem: Et arktisk naturspråk - Det samiske språket

Saemiedigkie bïevnesem saemien gïelen bïjre bæjhkoehti jaepien 2012. Daennie bïevnese Saemiedigkie saemien gïele-dajvi bïjre tjaaleme. Daate tjaalege biehkie saemiedigkie-bïevnese saemien gïelen bïjre.

Noerhte-saemien jienebelåhkoe-dajve

Noerhte-saemien jienebelåhkoe-dajve lea tjïelth Finnmaarhkesne mah leah meatan saemien gïelen reereme-dajvesne. Noerhte-saemien lea dïhte gïele man jeenjemes gïele-utnijh, jïh akte stoerre bielie dejstie reereme-dajven sisnjelen orre. Saemien gïele lea aerpievuekien mietie nænnoes orreme daejnie dajvine, jïh lea akte biejjieladtje gïele mij åtnasåvva dovne privaate jïh byögkeles ektiedimmesne. Maahta dam gïele-dajvem utnedh goh akte vierhtiedajve saemien gïele-evtiedæmman.

Gïele-goerehtimmie 2012 badth vuesehte dah noerh jiehtieh dah eah dam njaalmeldh gïelem seamma hijven haalvoeh goh dah båarasåbpoeh. Dah aaj vielie nöörjen soptsestieh goh aarebi. Goerehtimmie vuesehte daan biejjien jienebh noerh goh aarebi maehtieh saemien tjaeledh, seamma tïjjen saemien vaenie åtnasåvva goh akte tjaaleldh reereme-gïele. Dah båarasåbpoeh jiehtieh dah ojhte aktem ræjhkoes baakoe-veahkam utnieh, jïh aerpievuekien saemien terminologijem haalvoeh. Jalhts jïjnjh almetjh saemien haalvoeh daennie dajvesne, dle læjhkan daerpies aktine stuerebe gïelegorredimmie-barkojne jïh voerkesvoetem lissiehtidh saemien gïele-åtnoen bïjre.

Noerhte-saemien unnebelåhkoe-dajvh

Noerhte-saemien unnebelåhkoe-dajvh leah mearoe-dajvh Finnmaarhkesne, Tromsesne jïh Nordlaantene gusnie aerpievuekien mietie saemien soptsestamme. Daah dajvh gellie haestemi uvte tjåadtjoeh. Gïele viesjiehtåbpoe desnie goh jienebelåhkoe-dajvesne, joekoen lea naemhtie dejnie voenine gusnie daaroedehteme-politihke tjerkebe orreme. Gïele vaenie åtnasåvva biejjieladtje jïh hïejmesne. Gille jallh ij naan sijjieh gusnie maahta saemiestidh, jïh gille lïerehtimmie-nuepieh. Saemien gïele ij leah dan våajnoes, jïh vuelehks staatusem åtna. Daejnie dajvine tjuara dannasinie saemien gïelem eevtjedh lïerehtimmien tjïrrh, sijjieh tseegkedh gusnie saemiestidh, vierhtie-almetjh dåårrehtidh jïh saemien gïelem buerebelaakan våajnoes darjodh.

Muvhth tjïelth daejnie dajvine leah saemien gïelen reereme-dajvesne. Almetjh daejnie tjïeltine stuerebe reaktah utnieh lïerehtimmiem åadtjodh jïh saemien nåhtadidh, goh almetjh reereme-dajven ålkolen. Men daesnie akte haesteme dan åvteste daah tjïelth maahtoem jïh vierhtieh fååtesieh juktie krïevemidie illedh. Tjïelth reereme-dajven ålkolen gaertjiedamme dïedth utnieh faalenassen bïjre saemien gïelesne. Åejvie-haesteme daesnie lea sjïehteladtedh ihke årroji reakta lïerehtidh jïh nåhtadidh saemien gïelem illesuvvieh.

Julev-saemien gïele-dajve

Julev-saemien gïele-dajve lea Ballangen luvhtie noerhtene Saltfjellet gåajkoe åarjene. Daate akte naa onne geograafeles dajve mij nuepieh vadta råajvarimmieh ektesne juhtedh, jïh akte lïhke laavenjostoe dej ovmessie aktööri gaskem. Jïjnjh saemieh mah julev-saemien soptsestieh Divtasvuodnan jïh Hamarøyen tjïeltine Nordlaantesne årroeh. Gïele-sertiestimmien gaavhtan boelvi gaskem dle akte aevhkie gellie saemieh seamma sijjesne årroeh.

Gïele-goerehtimmie 2012 vuesehte jïjnjh dejstie daan beajjetje eejhtegijstie gaskem 30 jïh 40 jaepieh, eah saemien maehtieh. Dellie geerve sjædta gïelem sertiestidh eejhtegijstie maanide. Men maanah nuepiem åådtjeme julev-saemien lïeredh saemien maana-gïertesne, jïh daelie jienebh voestes- jallh mubpiengïele-learohkh maadth- jïh jåarhke-skuvlesne. Gïele-goerehtimmie vuesehte julev-saemien gïele aktem nænnoes dåarjoem åtna maana-gïerten jïh gïele-jarngen tjïrrh, Arran julev-saemien jarngesne. Maana-gïerte lea væjkele orreme learohkh saemien-gïeleldh klaasside dåårrehtidh maadth-skuvlesne Dragesne, jïh vijriebasse saemien-ööhpehtæmman jåarhke-skuvlesne.

Ij leah dan jeenjesh mah julev-saemien soptsestieh goh noerhte-saemien. Gosse dan gille gïele-utnijh dle dïhte dam julev-saemien gïele-tsiehkiem tsavtsa. Juktie dan gille gïele-utnijh julev-saemien gïele-dajvesne dle tjïelkelaakan vuajna saemien-gïeleldh vierhtieh fååtesieh. Juktie julev-saemien gïelem eevtjedh dle Divtasvuodnan tjïelte aktem vihkeles råållam åtna, juktie dïhte lea aajnehke tjïelte julev-saemien dajvesne mij lea saemien gïelen reereme-dajvesne. Saemiedigkie vuajna daerpies tjïelth jïh saemien institusjovnh julev-saemien dajvesne aktem lïhkebe laavenjostoem utnieh.

Åarjel-saemien gïele-dajve

Åarjel-saemien dajve akte geografeles stoerre dajve, Saltfjellet luvhtie noerhtene Elgåen gåajkoe åarjene. Jienebh fylhkh jïh gellie tjïelth leah daennie dajvesne. Daan biejjien ij leah naan stuerebe voenges siebriedahke gusnie åarjel-saemien lea dïhte stööremes biejjieladtje gïele. Daate maahta akte heaptoe årrodh gïele-sertiestimmesne. Men gïele-utnijh gaskesem utnieh stoerre viermine slïektigujmie jïh jielemen tjïrrh, jïh gosse naemhtie dle gïele gaajh vihkeles sjædta goh identiteete-guedtije.

Dïhte stoerre geografeles dajve dorje guktie åarjel-saemien gïele lea aktene eevre sjïere tsiehkesne gosse edtja gïele-råajvarimmieh, dïedte-joekedimmiem, lïerehtimmie-faalenassh jïh vierhtieh iktedidh. Jïjnjh byögkeles suerkieh leah stïeresne dej nænnoestimmiej bïjre mah leah åarjel-saemien gïelen bïjre, jïh dannasinie daerpies aktine tjïelkebe dïedte-joekedimmine dej gaskem. Sæjhta vihkeles årrodh naaken aktem bijjemes dïedtem åarjel-saemien gïelen åvteste åtna, jïh dïedtem åtna gïele-råajvarimmieh iktedidh. Daennie dajvesne akte stoerre haesteme maahtoe saemien gïelesne jïh kultuvresne fååtese byögkeles reeremisnie, jïh ihke tjuara jïjnjh ovmessie institusjovnigujmie råårestalledh.

Åarjel-saemien gïele aktene jieliehtimmie-prosessesne orreme, jïh daelie daamtaj jienebh maanah mah lïerehtimmiem åadtjoeh åarjel-saemien gïelesne. Åarjel-saemien ij leah læjhkan akte biejjieladtje gïele gellene lehkesne, jïh vaenie nuepieh saemien gïelem soptsestidh. Gille sijjieh gusnie åarjel-saemien nåhtadidh, jïh stoerre vaanoe vierhtie-almetjijstie.

Luvlie-saemien jïh pijte-saemien gïele-dajve

Luvlie-saemien lea aerpievuekien mietie soptsesovveme daaletje Åarjel-Varangeren tjïeltesne Nöörjesne, lissine dejtie baalte dajvine Russlaantesne jïh Såevmesne. Pijte-saemien lea aerpievuekien mietie soptsesovveme bieline Nordlaanten fylhkesne jïh baalte dajvine sveerjen raaste-bielesne.

Luvlie-saemien jïh pijte-saemien jïjtjemse dejstie jeatjah saemien gïelijste joekehtieh, uvtemes dan åvteste gaajh vaenie gïele-utnijh dejnie aerpievuekien dajvine Nöörjesne. Ij naan maadth-skuvle Nöörjesne lïerehtimmiem faalehte daejnie göökte gïeline, jïh ij naan maana-gïerte gusnie daejtie gïelide soptseste. Pijte-saemien ij naan standardiseradamme staeries-tjaelemem utnieh, jïh dannasinie geerve gïelem tjaeliemisnie nåhtadidh. Luvlie-saemien jååhkesjamme staeries-tjaelemem åtna, jïh skuvlh såevmien raaste-bielesne lïerehtimmiem vedtieh luvle-saemien gïelesne. Juktie gåabpegh gïelh aktem vihties gïele-byjresem utnieh dejnie baalte raaste-dajvine, dle vihkeles aktine laavenjostojne laante-raasti rastah, juktie daejtie göökte saemien gïelide Nöörjesne skreejrehtidh.

Jis edtja pijte-saemien jïh luvle-saemien eevtjedh, dle badth daerpies såemies betnie-barkoem darjodh, goh daan beajjetje gïele-tsiehkiem vihtiestidh jïh goerehtalledh. Dam maahta bööremeslaakan darjodh akten laavenjostoen tjïrrh voenges byjresi jïh institusjovni gaskem mah gïele-faageles maahtoem utnieh. Maahta ajve gïele-barkojne lyhkesidh jis voenges siebriedahkh aaj leah sïemes dan bïjre. Saemiedigkien vihkielommes strategije dennie vijriesåbpoe barkosne pijte-saemien jïh luvle-saemien gïeline, sjædta dannasinie govledh maam pijte-saemieh jïh luvlie-saemieh Nöörjesne jïjtje sijhtieh prijoriteradidh gïele-barkosne. Akte laavenjostoe Saemiedigkien, voenges saemie-siebriej jïh dej göökte institusjovni gaskem, Duoddará ráffe jïh Østsamisk museum, sæjhta iemie årrodh.