Høyr ein podkast om Knausgård og les utdrag frå bokserien Min kamp

Deltakarar:Jonis Josef – programleiarMarta Norheim – litteraturkritikar og journalistTore Renberg – forfattar og musikar

Kva veit eg – Kva er greia med Knausgård?

Programleiar: Hallo, alle saman. Eg heiter Jonis Josef. I dag skal vi diskutere og snakke om Karl Ove Knausgård. Kven er han siggande, mystiske sørlendingen som har teke verda med storm med "Min kamp"-bøkene sine, og som har blitt ein slags leiarfigur for det som blir kalla verkelegheitslitteratur? Det skal vi finne ut av i dag. Eg har med meg Marta Norheim, som er kritikar i NRK, og forfattaren Tore Renberg, som er ein venn av Karl Ove Knausgård. Så dette blir veldig spennande, og eg gler meg utruleg mykje til praten.Du høyrer på "Kva veit eg?"

Mine damer og herrar – då er vi i gang. Velkommen til dykk begge to, Marta og Tore. Er det greitt at eg er på førenamn? Eg synest det er mykje hyggjelegare. I dag skal vi snakke om Karl Ove Knausgård. Kva er forholdet dykkar til han?

Marta: Eg byrja å lese Karl Ove Knausgård då han debuterte i 1998, og tenkte: "No har vi fått ein ny, stor forfattar!" Og så skreiv han ei bok til, og då tenkte eg framleis det same. Så kom "Min kamp", som på ein måte gjorde at heile samtidslitteraturen eksploderte. Karl Ove Knausgård er ein av dei store i vår tid.

Tore: Han er min næraste kollega og ein av mine aller beste venner. Eg møtte han i 1992 då eg studerte i Bergen. Han er ein av dei viktigaste samtidsforfattarane vi har, så eg er også ein lesar av han.

Programleiar: Studerte de begge to i Bergen?

Tore: Han var sivilarbeidar i studentradioen i Bergen, og eg søkte jobb som kulturmedarbeidar der. Vi brukte nokre minutt på å skjønne at vi to har noko til felles: litteratur.

Marta: Spelte ikkje de i band saman også?

Tore: Jo, vi spelte saman i Lemen i Bergen. Han var ein veldig stiv trommis (alle ler). Men han var stødig – ikkje akkurat nokon Keith Moon (trommeslagar i rockebandet The Who). Eg song i bandet.

Programleiar: Kva slags bøker skriv Karl Ove, Marta?

Marta: Han byrja i fiksjonen med nokre håplause titlar – eg må seie det – "Ute av verda" og "Ei tid for alt".Tore: Karl Ove elskar ordspel! Han spelte i eit band som heitte "Kafkatrakterne" ...

Marta: Ja, men eg trur ikkje det er nokon ordspel i desse titlane, det er berre titlar som lukkar seg rundt seg sjølv. I "Ei tid for" alt skriv han 500 sider om ein engleforskar på 1300-talet, Antinous Bellori, og ideane hans om englar. Eg skjønte ikkje kvar Karl Ove hadde det frå, så eg googla det. Han hadde funne på alt saman! Han har verkeleg ei fantastisk evne til dikting. Og så kom "Min kamp", som er seks bind på til saman godt og vel 3000 sider. Det er veldig erfaringsnær litteratur; vi blir vi kjende med Karl Ove Knausgård frå barnevogna og til han er 42–43 år i 2011. Han har også skrive ein del essay og eit par romanar etter dette. Viss det er ein raud tråd her, så er det at han alltid skriv essayistisk, også når han skriv romanar: Det er tankeflukter og assosiasjonar til til dømes Hitler, eit kunstverk, idear om livet, idear om tre og planter – masse ulike ting som han interesserer seg for.

Tore: Når Karl Ove streifar tankane mine, tenkjer eg ofte at han er den store filosofen i vår generasjon. Han er definitivt den største tenkjaren av samtidsforfattarane no, synest eg, og det ser eg opp til han for. Det er også der han har styrkane sine. Han kan utfordre tenkjemåten din og utfordre deg til å tenkje nye og presise tankar. Han er ikkje den største epikaren, altså forteljaren – ikkje i det heile. Han er heller ikkje den største til å skrive personkarakteristikkar eller dialogar. Men han er opplagd den største tenkjaren, og det essayistiske preget som Marta nemner, er veldig tydeleg i alt han skriv. Han klarer liksom ikkje å la vere å komme med endå ein digresjon. Han kan reflektere rundt ein tekopp eller eit støvfnugg som fell, og har evne til å leve seg inn i nesten alt han festar blikket på. Han kan sjå på eit måleri og fysisk byrje å spasere inn i dette landskapet og skildre det – han kan skrive 500 sider om det. Eg hugsar så godt då Karl Ove og eg skreiv brev til kvarandre i åra 2005–2009. Han hadde ei skrivesperre av ei anna verd og fekk ikkje til nokon ting. Og så fekk eg eit brev – som må publiserast ein eller annan dag – der det stod: "Jeg har begynt å bare skrive ned alt jeg gjør. Jeg får ikke til å skrive for tiden, jeg får ikke til noen roman. Og du, Tore, du gir ut bok hvert eneste år om alt mulig."

Og så kom det neste brevet: "Jeg lurer på om dette kan bli noe?" Og så det neste brevet: "Dette skal bli en bok, tror du den kan hete 'Min kamp'?" Dette er skrive fram av ei rein nødvendigheit. Fordi Karl Ove ikkje fekk til å skrive noko, byrja han å skrive om at han sit på do, drikk kaffi, er med kona eller kva det måtte vere. Då han heldt på med dette, trur eg at han tenkte mykje på å starte litteraturen på nytt. Han hadde dessutan – det har han snakka om i intervju også – eit brennande behov for å finne ut av om det gjekk an å lage ei bok der han ikkje har nokon hemningar, der han skriv alt han tenkjer og opplever, utan filter. Han seier det akkurat sånn som han kjenner det og tek ikkje omsyn til nokon ting. Det er ein veldig tydeleg premiss for heile "Min kamp".

Marta: Men då må vi snakke om sex! Bøkene hans handlar ikkje om sex. Han stryk kona si på ryggen, og ni månader etterpå kjem det eit barn ... (alle ler). Det er veldig spesielt i samtidslitteraturen.

Tore: Du har rett i det, Marta. Det har eg ikkje tenkt på.

Programleiar: De seier at han beskriv trivielle ting, som å sitje på do eller å smelte smøret i steikepanna. For meg verkar det ganske meiningslaust. Kvifor er dette så viktig?

Tore: Fordi det er godt skrive.

Marta: Viss han hadde skrive 3000 sider om steikepanner og teposar, så trur eg han hadde blitt nokså åleine om å lese dette. Det handlar om at han går så utruleg tett på. Viss du går tett nok på, blir det ikkje nødvendigvis veldig privat, men det blir veldig allment fordi vi alle har ein kropp og eit sinn. Vi skjønar dei allmennmenneskelege tinga som han skriv om. Det hjelper også å vere ein god forfattar. Han hadde skrive nokre bøker før – han byrja ikkje med tekoppen – så han kunne skrive før han byrja. Han skriv om folk som det går an å kjenne igjen, og det blei ein liten skandale her i Noreg. Men utanfor Noregs grenser, til dømes i USA, er det ikkje interessant i det heile.Ein amerikansk kritikar som heiter John Powers, seier at det som gjer Karl Ove Knausgård så ekstraordinær, ikkje er kva som skjer, for det kan skje kven som helst. Livet til Karl Ove Knausgård er altså ikkje spesielt interessant. Kritikaren seier: "As I was reading, every single subject that came up in my daily living – parents, politics, education, Italian food, trees, even David Byrne – reminded me of something in Knausgaard. His work makes you realize that each and every one of our lives contains rich enough material for a long, daunting book called 'My struggle'." Når han går rundt etter å ha lese Knausgård, minner hans eige liv han om "Min kamp". Det er nettopp det allmenne Knausgård får til, gjennom å vere så utruleg tett på seg sjølv.

Tore: Eg har lyst til å leggje til ein ting: Vi skal ikkje ta frå Karl Ove det han har oppnådd på vegner av seg sjølv og norsk litteratur – det er heilt fantastisk – men eg vil også seie at han trefte tidsånda. Då "Min kamp" slo ned, kom reality-TV for fullt, og alle vende seg mot seg sjølv og privatlivet sitt – og eksponeringa av det. Han er den litterære varianten av dette, så han trefte noko i tida.Eg har også lyst til å seie at eg av og til liker å tenkje på at Karl Ove og eg skolerte oss då vi gjekk omkring i Bergen. Vi hadde veldig høge ambisjonar: Vi las ikkje nokon tilfeldige bøker; vi las til dømes Thomas Mann og Marcel Proust. Det høyrest litt pretensiøst ut, og det er det, men det var sånn. Vi sikta veldig høgt – og vi skulle få det til. Det er litt "cocky", men forløysande også!

Programleiar: Eg hadde ein litt pretensiøs periode der eg skrytte på meg å lese litt tyngre ting, eller der eg uttalte at eg naut kunst eg eigentleg ikkje likte. Var Karl Ove sånn?

Tore: Nei, men hugs at vi liker det ... (alle ler). Det beste for meg er viss eg kan få sitje i to veker i ro og fred og lese Thomas Manns Josef og brørne hans på 1600 sider endå ein gong.

Programleiar: Det har også vore mykje bråk rundt Knausgård. Kva er grunnen til det?

Tore: Han kalla alle personane i "Min kamp" ved sitt rette namn, peika direkte på seg sjølv og dei andre og skreiv veldig utleverande om dei. Han braut ein regel og ein tradisjon, og då reagerte folk med rette. Viss Karl Ove hadde sete her i dag, hadde han vore heilt einig i at han ikkje burde ha gjort det.

Marta: Han brukte ikkje namn på alle. Det er nokre ganske viktige unntak der han ikkje brukte namn, og han spurde vel også folk.

Tore: Han spurde meg!

Marta: Ja, nettopp. Viss du får spørsmål frå ein forfattar om det er greitt at du blir omtalt, er det kanskje utruleg kjipt å seie nei, så det ligg vel også eit press i spørsmålet. Og han skriv om folk som mange veit kven er. Viss barna mine hadde skrive ein roman om ei frykteleg kjip mor, ville eg ikkje blitt veldig glad for det, trur eg. Eg ville tenkt at det ikkje er sånn eg er, og at eg ikkje blei portrettert på min beste dag. Samtidig er dette sett gjennom Karl Ove Knausgård sjølv. Eg hugsar at det var ein av lærarane hans som ikkje var namngitt i boka, men som var portrettert sånn at han kjende igjen seg sjølv. Han protesterte og sa at han ikkje var ein så dårleg lærar. Men det er ikkje så interessant når Knausgård på 13 eller 18 år, som sat der ved pulten, kjende det sånn. Det er ei veldig subjektiv forståing av det som skjedde. Han var også frykteleg redd for far sin, og då kan andre seie: "Nei, du var ikkje redd for far din" eller "Du burde ikkje vere redd for far din". Men han skriv om si eiga oppleving, og det skiljet er litt interessant. Han skriv ikkje ei biografisk bok; han skriv romanar. Eg tenkjer at det er veldig interessant kva som står på framsida av ei bok. Viss det står "roman", kan vi som les boka, ikkje vere trygge på at det som står der, er sant, og at det yter alle dei medverkande rettferd.

Programleiar: Men er det så unikt, Tore? Er det ikkje typisk for de forfattarar å bruke livet dykkar i bøker?

Tore: Du har heilt rett i det. Det er faktisk ikkje noko unikt, forfattarar har halde på med dette til alle tider. Men meisterverket til Karl Ove er heilt unikt fordi det er så godt skrive. Sjølv skreiv eg ei bok som handlar om å vekse opp med rus, og som har utruleg mange likskapar med "Min kamp" tematisk sett. Forskjellen er at eg ikkje peikar direkte på nokon. Men eg og mange andre forfattarar har fått problem i vår nære familie på grunn av bøkene vi har gitt ut – det kom berre ikkje på framsida av VG eller noko sånt. Dette skjer heile tida, og det er slett ikkje unikt. Karl Ove tok det berre eit hakk vidare. Og så er det det Marta seier: Det var så utruleg subjektivt! Det var utruleg nært hans eiga oppleving av det, og han objektiverte nesten ingenting. Dermed drog han det langt, og det blei så sårt for familien som kjende det så skrekkeleg. Det er ikkje vanskeleg å forstå. Men litteraturen har halde på sånn ovlenge og kjem alltid til å halde på sånn.

Marta: Arne Garborg, Amalie Skram, Cora Sandel – både dei og forfattarar lenger bakover i tid heldt på med det.

Programleiar: Tore, du har sete på eit tidleg stadium og lese dette manuskriptet. Såg du kor stort dette var då, eller er det noko som kom i ettertid?

Tore: Eg meiner at eg såg det veldig tidleg. Men det gjorde eg i mange år før det òg. Då eg las den første setninga til Karl Ove, kunne eg sjå at vi ville få ein av dei store forfattarane om bord viss potensialet fekk forløyse seg. Eg tør å skryte på meg å vere kompetent nok til å sjå kven som er "ordentlege" forfattarar. Det er mange som skriv gode bøker, men nokon kjem til å vere med lenge, og då må vi følgje med. Sånn var det med Knausgård.

Programleiar: Eg synest det er utruleg spennande at du visste det veldig tidleg. Og du blei ikkje overraska over kor stort det blei?

Tore: Nei, ikkje då eg såg kva kraft verket hadde, for det svinga. Det fekk også nokre morosame utslag: "Noregs mest sexy mann" mellom anna. Karl Ove blei eit mediefenomen, og etter kvart blei det problematisk og øydela litt for han, for det blei litt for useriøst.

Programleiar: Og du då, Marta? Du blei heller ikkje overraska?

Marta: Eg blei ikkje overraska over at det var bra, men eg blei overraska over måten han skreiv på i det som eg trudde var bind 3 i ein trilogi. Eg blei også overraska over kor bokstaveleg folk las litteraturen. Eg fekk ein telefon frå ein mann på Sørlandet som sa: "Han lyg, det går ikkje an å køyre ut frå den skuleplassen og ta til høgre!" (alle ler)

Tore: Det er heilt utruleg kor bokstaveleg folk les! Det skjer med meg heile tida.

Programleiar: Kva blir boka omsett til på tysk?

Tore: Dei har vel ikkje teke "Mein Kampf" ... Nei, det har dei ikkje.

Marta: Eg hugsar ikkje tittelen, men eg er 110 prosent sikker på at det ikkje er "Mein Kampf"! Den tittelen er oppbrukt. Hitler brukte han, og ingen kan bruke han igjen på tysk. Vi kan diskutere om det er ein god idé på andre språk ... Men i bind 6 har Karl Ove eit 300 sider langt essay om Hitler som er veldig spennande. Det handlar om Hitlers forhold til dei mest spennande orda i språket, nemleg "eg" og "vi".

Tore: Det er kanskje litt langt det essayet ... (alle ler).

Marta: Alt blir langt hos Knausgård!

Tore: Eg hugsar ein gong han sa til meg: "Tore, eg må teste ein tittel på deg: "Min kamp. Forlaget er litt usikre ..." Då sa eg: "Karl Ove, køyr på – trø pedalen gjennom dørken!" Han brøyt alle grenser, liksom.

Marta: Etter å ha skrive to bøker som det er heilt umogleg å hugse tittelen på, kom han med denne. Då hugsar du tittelen!

Tore: Eg har tenkt at "Min kamp" har vore ei gåve for Litteratur-Noreg fordi vi har fått eit nav. Du treng ikkje å like Karl Ove Knausgård eingong, men vi har fått eit nav som ting er dreidd rundt. Vi har fått ein forfattar som har blitt verdslitteratur på kort tid. Det har gjort mykje godt for norsk litteratur.

Programleiar: Eg hugsar då folk sa "Knausgård" til meg då eg gjekk på vidaregåande. Eg kvidde meg for å lese bøkene hans ...

Tore: Det er ikkje nødvendigvis han eg tilrår til vg1-elevar.

Programleiar: Nei, men akkurat no har de snakka så varmt og godt om Knausgård. Viss nokon har lyst til kaste seg ut i det og lese litt av han, bør dei byrje frå starten, eller bør dei hoppe rett til "Min kamp"? Kva bok bør dei lese?

Marta: Byrj på "Min kamp 1" og ikkje sjå det som eit nederlag viss du gir opp på side 50.

Tore: Eg er einig i det. Byrj på "Min kamp" og sjå om du blir gripen etter eit par–tre sider eller ikkje. Viss du ikkje blir det, kan du lese hans kanskje aller beste bok, etter mi meining: Ho heiter "Om våren" og er ein lang tale til den ufødde dottera hans.

Marta: Og ho er ganske kort.

Tore: Ei kort og vanvitig god bok, der han for ein gongs skyld har klart å avgrense seg (ler).

Programleiar: Då skal eg samanfatte så godt eg kan: Karl Ove Knausgård er ein av dei absolutt største forfattarane vi har. Han trefte samtidsånda heilt perfekt. Han er ikkje kjend for heilt nydeleg dramaturgi eller gode dialogar, men han skriv på ein måte som er heilt unik. Han skildrar utruleg godt, det er noko i dette som er heilt fantastisk, til dømes når han beskriv fresande smør i panna eller skriv 500 sider om eit måleri og dreg deg inn i måleriet. Han har ein enormt god måte å skrive på. Og så er det denne spennande diskusjonen om kva som er ekte og ikkje ekte. Han har uansett blitt ein enormt stor forfattar i utlandet og har bidrege til at den internasjonale merksemda har blitt retta mot Noreg. Han er først og fremst ein stor tenkjar og filosof med ein unik måte å fortelje på. Skal ein lese noko Knausgård, kan ein ta den kjedelege vegen, eller ein kan lese det Tore meiner er hans beste bok, "Om våren", der han for ein gongs skyld klarer å avgrense lengda. Var det ei bra oppsummering?

Tore: Eg er veldig imponert over han, altså.

Marta: Han fekk med seg det meste av gullkorna våre.

Programleiar: Eg har gode lærarar, veit de!

Tore: Du fekk sikkert veldig gode karakterar på skulen?

Programleiar: Eg fekk veldig gode karakterar – viss eg fekk prøva rett etterpå (ler).

Programleiar: Då seier eg tusen takk til Marta Norheim og Tore Renberg.

Produsert av Både-og for NDLA