"Kva veit eg?" Vikingtida

Deltakarar:Jonis Josef ("Jørnis") – ProgramleiarMarlen Ferrer – MF Programleiar: Hallo, eg heiter Jonis Josef, og i dag skal eg snakke om vikingtida saman med historikar og forfattar Marlen Ferrer.

Vikingtida er jo så spennande. Det er ei tid vi glorifiserer, med tanke på dei store, barske mennene med horn på hovudet som segla vestover og plyndra til seg damer, gull og ressursar. Spørsmåla eg har, er: Kva slags folk var dei? Var dei normale? Kva slags samfunn levde dei i, og kvifor gjorde dei det dei gjorde?

Du høyrer på Kva veit eg? med Jonis Josef.

Velkomen skal du vere, Marlen Ferrer frå Catalonia!

MF: Takk skal du ha!

Programleiar: Du underviser òg?

MF: Ja, eg underviser i historie.

Programleiar: I mellomalderhistorie?

MF: Nei, eigentleg veldig mykje forskjellig eldre historie.

Programleiar: Så du er klar for temaet i dag, som er vikingtida?

MF: Ja, det er eg alltid.

Programleiar: Eg har eit problem med vikingtida, og det er at nordmenn glorifiserer ho. Dei er veldig stolte av vikinghistoria si, som han Farmen-Lasse med skjegget og vikinggenar. Vi sit her på den høge hesten vår og hatar terrororganisasjonar som IS, som plyndrar og drep folk, samtidig som vi veit at norsk historie er basert på valdtekt og plyndring. Korleis stiller du deg til dette, Marlen?

MF: Eg kjenner meg igjen i det. Eg ser ikkje ut som ein viking, eg er jo mørk og katalansk av utsjånad, så eg har òg litt problem med den machofiseringa av det norske. Eg registrerer at nordmenn på ferie går rundt og er kjempestolte av å vere "el vikingo", og eg vil seie at det er noko ganske irriterande over det. Du har jo heilt rett i at mykje av krigføringa var skikkeleg brutal og fæl, men så må vi hugse at all krigføring i mellomalderen var det. Det var fleire kongar, til dømes Karl den store i frankarriket, som tvangskristna masse folk. Han drap tusenvis av menneske i løpet av éin dag, fordi dei ikkje ville la seg omvende. Det å tvangskristne eller å bruke religion på den måten er det eldste trikset i boka. Men vikingane gjorde ikkje det; dei var drivne av ein hunger etter ære. Det var betre å døy med sverdet i handa, for då kom ein til Valhall.

VI har noko som vi kallar for resepsjonshistorie, det vil seie korleis historia har vorte brukt, og sånn sett er vikingtida interessant. Ho har vorte brukt av aggressive menneske med ein hang til vald som vil legitimere seg sjølve. Vi ser at vikingtida har vore svært populær i høgreekstreme miljø og blant satanistar. NS-folk brukte det òg under krigen.

Programleiar: Kva er NS-folk?

MF: NS var dei norske nazifolka under den andre verdskrigen. Dei spelte masse på vikinggreiene. Så på ein måte er det den sterke ariske mannen som har vorte glorifisert.

Programleiar: Det er eit stort tema. Vi kan kanskje starte med korleis Noreg var delt opp på den tida?

MF: Vi kan byrje med når vikingtida starta, noko som ein ikkje veit heilt sikkert. På den eine sida har vi eit årstal som ofte blir brukt, og det er år 793. Det var då vikingar angreip eit kloster som heiter Lindisfarne i Nord-England. På den andre sida byrja folk å reise lengre via sjøvegen i vikingtida, og då kan vi seie at ho byrja på 700-talet.

Programleiar: Var det ikkje eit samla Noreg som drog til Nord-England?

MF: Nei, greia var at ein høvding samla saman nokre folk, og så drog dei over "på viking", som vi seier. I byrjinga drog dei på lykke og fromme, og dei fann heilt opne kloster dei kunne robbe for masse sølv og skattar. Dei som vart angripne, var ikkje førebudde, fordi klostera og kyrkjene ofte var omgitte av murar, bortsett frå mot sjøsida. Dei trudde verkeleg ikkje at eit angrep kunne komme via sjøvegen, og det var jo det vikingane var veldig flinke til. Båtane deira var veldig gode, fordi dei var nokså flate. På den måten kom dei ganske nær sjølve stranda, og då kunne dei hoppe av båten og springe opp og herje og angripe. Det er "hit and run"-angrepa dei er veldig kjende for. Så det var sånn det byrja. Vi veit ikkje heilt om plyndringa òg var knytt til handel, for mange vikingar dreiv med det òg. Ein trur at vikingane kanskje handla nokre varer, og at dei byrja å krangle om kor mykje dei skulle ha, og så utvikla det seg til å bli krig, rett og slett.

Programleiar: Eller så har nokon vore og handla, og så kjem dei tilbake til båten og seier: "Hei, gutar, veit de kor lite førebudd dei på angrep, eller?" Haha.

MF: Vi har ikkje så mange kjelder. Lindisfarne er jo basert på engelske annalar, altså engelske kyrkjebøker.

Programleiar: Kalla du det for engelske "analar"?

MF: Ja, men med to n-ar ...

Programleiar : No er det sikkert nokre 17-åringar som fniser veldig mykje. Hehe.

MF: Annalar er ei form for årbøker som ramsar opp kva som har skjedd frå år til år, og dei vart skrivne av geistlege. Der stod det at det var dei heidenske, skumle mennene som hadde angripe Lindisfarne, og at dei plyndra, valdtok og drap og ikkje skåna nokon. Dei drog òg med seg stakkars munkar inn i trældom og så vidare.

Programleiar: Vikingane har jo reist mykje rundt i verda. Kvar veit vi at dei har vore?

MF: Ein veit at dei har vore både i Aust-Europa og i Vest-Europa. Ifølgje kjeldene var dei mest valdelege vestover og meir handelsmenn austover. Men i Vest-Europa var det munkar som kunne skrive, og dei som kunne skrive, skreiv veldig mykje. Dessutan var dei kristne, og dei oppfatta vikingane som heidenske og brutale. Det var omtrent Satan sjølv som kom ...

Programleiar: Forståeleg!

MF: Ja, ikkje sant.

Programleiar: Du har liksom bede til Gud i heile ditt liv, og så kjem det sju menn for å brenne ned heile arbeidsplassen din ...

MF: I Aust-Europa var det ikkje så mange kristne munkar som kunne beskrive kva som skjedde. Og så var det jo òg mange kristne folk som var valdelege – berre tenk på korstoga som kom seinare. Det har jo vore mykje brutalitet, det er det ikkje nokon tvil om.

Programleiar: Kva var ruta deira då dei segla austover for å handle?

MF: Det var fleire ruter, men det var jo via elvane at vikingane søkte seg nedover. Det var rett nok dei svenske vikingane som drog mest austover. Dei norske vikingane drog mest til Nord-England – Dublin er faktisk grunnlagt av norske vikingar. Danskane var nok dei som var mest kvasse, for dei greidde å etablere seg i store delar av England.

Programleiar: Var det fleire enn danskar, svenskar og nordmenn som var vikingar?

MF: Ikkje som eg veit om.

Programleiar: Snakka dei det same språket?

MF: Vikingane snakka norrønt, og det er ganske annleis enn dagens norsk. Det liknar litt på islandsk, eigentleg.

Programleiar: Du sa at høvdingen samla menn for å "dra på viking". Er det der ordet viking kjem frå?

MF: Det veit vu eigentleg ikkje. Dei kalla ikkje seg sjølve for vikingar. Dei ante ikkje at dei levde i vikingtida – det er berre ein merkelapp vi har sett på tida i etterkant. Ein har spekulert i kva "viking" kjem frå og har lurt på om det eigentleg stammar frå "ein mann frå Viken", altså viking/Viken. Men det veit vi altså ikkje heilt. Når ein les sagaene, så står det aldri at nokon er viking, men at ein dreg på viking.

Vikingane møtte eit Europa som var ganske fragmentert, og det trur ein er grunnen til at dei klarte å røve og plyndre såpass mykje. På den tida var det føydalisme. Det vil seie at det ikkje var nokon konge som eigentleg hadde så veldig mykje makt, det var i staden veldig mange av det vi kallar for borgherrar. Det var ingen kongar som var organiserte nok til å kunne organisere eit svært forsvar då vikingane kom. Vikingtida var over i den augeblinken europeiske kongar faktisk fekk gjort dette. Vikingtida var på ein måte ei opning, ei lita luke i historia der nokon drog ut og plyndra, og i den augeblinken luka vart stengd, så var det over. Ein seier at vikingtida var over i år 1066.

Programleiar: Fordi folk då var førebudde på å forsvare seg mot eit angrep?

MF: Ja, då hadde dei førebudd seg grundig. Vikingane var jo ei flåtemakt òg, så det var då europearane byrja å organisere seg med infanteri og mellom anna leigesoldatar, at vikingane ikkje hadde nokon sjanse lenger. Så vikingtida var eigentleg berre ei moglegheit som baud seg. Det var mange andre som var like valdelege på den tida, så kanskje vikingtida eigentleg ikkje er så spesiell, kanskje ho er litt overdriven.

Programleiar: Ein snakkar mykje om mennene, men kor var kvinnene?

MF: Kvinnene hadde det faktisk betre enn mange av dei europeiske søstrene sine. Dei som hadde ein høgare sosial status, hadde for det første medgift. Dei kunne dessutan skiljast viss mannen til dømes slo henne, eller viss han var impotent og ikkje kunne lage barn – det stod i lovene. Sagaene har mange sånne historier.

Programleiar: Viss han var impotent òg ...

MF: Ja, tenk deg kva skam det var.

Programleiar: I ein av favorittseriane mine, Vikingane, er det ei scene der han eine vikingen og kona skal ha samleie, men han klarer ikkje å bli stiv før han ser lik rundt seg som minner han om plyndringa. Så vennene hans legg seg ned og lèt som om dei er døde ...

Men OK – kva med barna? Skulle barna bli store og gode krigarar, eller hadde òg bønder, legar og sjamanar sosial verdi?

MF: Mange gløymer at vikingtida primært var eit jordbrukssamfunn. Det var jo ikkje alle som drog på viking, det var eit samfunn der folk levde av jordbruk på gardane sine. Det var i stor grad dei heftigaste som drog ut. Dei fleste vart verande på garden og levde eit ganske roleg og vanleg liv.

Programleiar: Utsjånaden til desse vikingane blir beskrivne som at alle var høge og skitne med langt hår og horn på hovudet. Kor riktig er dette inntrykket?

MF: Dei var nok ikkje så møkkete som ein skal ha det til. Dei hadde ganske gode vaske- og badstoverutinar, så ein trur ikkje at dei var ekle og lukta vondt. Ein har funne graver og trur at nokre av vikingane var tatoverte. Nokre hadde til og med filt tennene sine. Når det gjeld hjelmar med horn, er jo det òg ein myte som er ganske velkjend. Vi har faktisk berre funne éin hjelm frå vikingtida i ei grav i Noreg. Han vart funnen under den andre verdskrigen av ein bonde som kom over mellom anna han og eit sverd. Han lempa det over i trillebåra og gøymde det unna, fordi han var redd for at nazistane skulle finne det.

Programleiar: Kva slags arv frå vikingtida føler du at vi sit igjen med?

MF: Ein nasjonal sjølvtillit, trur eg. Det er ein slags identitetsmarkør som er veldig sterk hos mange nordmenn, og som gjer at dei står der og gaular og har på seg vikinghjelmar – som aldri fanst – på eit handballstadion eller fotballstadion. Så det er nok identitet og sjølvbilete arven handlar om. Reint geografisk har han ikkje betydd like mykje.

Programleiar: Då skal eg prøve å samanfatte: Vikingtida har ikkje ein offisiell start, men du sa at det i år 793 etter Kristus var nokon i Nord-England som hadde fått besøk av nokre skitne norske vikingar som hadde kome dit for å plyndre og valdta. Dei som pla dra frå Noreg, var høvdingar som samla sterke menn, og så drog dei ofte vestover for å plyndre. Dei drog òg til Aust-Europa for å gjere handel. Damene i vikingtida hadde det gjerne betre enn dei europeiske søstrene deira. Alt er jo relativt sjølvsagt, men i Noreg kunne dei skilje seg av følgjande grunnar: viss mannen slo dei – noko som er betrakteleg betre enn korleis kvinner har det i mange land den dag i dag – og viss mannen ikkje var kapabel til å få barn eller å levere i senga.

Vikingtida tok slutt då europearane skjønte at det var på tide å verne grensene sine og danna eit infanteri. Du sa noko anna interessant, og det var at vikingtida strengt teke var eit smotthol i historia, der det plutseleg var mogleg for folk å plyndre via sjøvegen. Det var nordmenn, svenskar og danskar som var best rusta og klare til å nytte seg av den moglegheita. Vikingane har vorte ein del av nasjonalidentiteten vår, og derfor er ikkje folk redde for å gaule ut "vikingblod!" når dei er ute og tek seg ein øl. Og så er det veldig merkeleg at ein stor øl ofte blir assosiert med vikingar, men sånn har det altså vorte. Er det noko eg har gløymt?

MF: Nei, eg trur vi kan seie oss fornøgde.

Programleiar : Tusen takk til deg, Marlen Ferrer.

Produsert av Både Og for NDLA