Biebmodoallu váikkuha du dearvvašvuhtii

Raba gova ođđa siiddus

CC BY-NC

Govva: Jamie Jones

Biebmodoallu oktan fysalaš aktivitehtain lea mearrideaddjin goruda stuorrumii ja ovdáneapmái. Min eallinvuohki juo árrat eallimis váikkuha min dearvvašvuhtii rávisolmmožin. Máŋggabealat biebmodoaluin, eisseváldiid biebmodoallorávvagiid mielde, sihkkarastát buot biebmoávdnasiid maid gorut dárbbaša. De lasihat vejolašvuođa oažžut buori dearvvašvuođa ja maiddái unnidat riska buozanvuođaide nu mo

• boastubiebman
• buidodat ja buoidivuohta
• diabetes tiipa 2
• váibmo- ja varrasuotnadávddat
• borasdávda
• obbondávda
• karies

Raba gova ođđa siiddus

CC BY-NC

Govva: John Holcroft

UNICEF dieđu mielde ledje 200 miljovnna máná boastubibmojuvvon jagis 2019. Máilmmidásis lea ollu mánáin heittot biebmodoallu go sis váilot dahje ii leat várri oastit buoret molssaeavttuid. Norggas ges lea váttisvuohta baicca ahte midjiide lea badjelmeare olámuttos dearvvašmeahttun biebmu. Boastubiebmamis ii leat sáhka beare ollu dahje unnán biepmus, muhto boastu biepmus.

Leat ovdal oahppan daid iešguđet biebmoávdnasiid birra ja manne dat leat dárbbašlaččat vai gorut doaibmá optimála. Jus it oaččo buot biebmoávdnasiid de hedjonit essensiealla doaimmat du gorudis. Áiggi mielde dát goahcá šaddama ja ovdáneami, addá oahppanváttuid, vuoliduvvon immunasuodjalusa, stuorát vára oažžut infekšuvnnaid ja buidodaga.

Dehálaš sivvan boastubiebmamii lea go váilot šaddosat ja ruotnasat biebmodoalus. Dát dagaha ahte gorut ii oaččo doarvái vitamiinnaid ja eará dehálaš biebmoávdnasiid. Máŋggabealat biebmodoallu hehtte boastubiebmama ja sihkkarastá buot biebmoávdnasiid maid du gorut dárbbaša, ja dainna lágiin oaččut buori dearvvašvuođa.

Dat maid borat, man ollu borat, ja man fysalaččat aktiiva leat, váikkuha iešguđet osiide goruda siskkaldas dássedeattus - earret eará varrasohkarii, varradeddui ja buoideávdnasiid dássái varas. Dan dihte lea buidodat ja buoidivuohta okta váikkuhus boastubiebmamis ja inaktivitehtas. Buidodat mearkkaša ahte lea alla gorutdeaddu ja nu ollu buoidi gorudis ahte váikkuha dearvvašvuhtii negatiivalaččat. Buidodaga klassifiseremis geavahuvvo davjá gorutmássaindeaksa/rumašmássaindeaksa (KMI). Dat lea veahkkeneavvu mii, deattu ja allodaga vuođul, merošta lea go olbmos buidodat vai ii.

Buidodat iešalddis ii leat dávda, muhto alla gorutdeaddu sáhttá ráddjet du aktivitehtadási, lasiha fysalaš noađi gorudii ja riskka oažžut duođalaš dávddaid nu mo váibmo- ja varrasuotnadávddaid, diabetes tiipa 2 ja muhtin borasdávddaid. Du gorut lea mielde defineremin gii don leat olmmožin. Ollusat geat ellet buidodagain, rahčet heajos iešgovain ja vásáhusain ahte eai heive servodaga gáibádusaide das mo galgá olggosoaidnit. Dan dihte sáhttá buidodat maid ollusiidda leat psykalaš noađđin.

Leat máŋggabealat sivat buidodahkii ja buoidivuhtii, muhto deháleamos sivva lea eahpedássi gaskkal energiija maid oaččut biepmus ja juhkosis, ja man ollu golahat aktivitehtaid bokte. Dán dálkkodit sáhttá lassi fysalaš aktivitehtain, unnit energiija sisaváldimiin ja máŋggabealat biebmodoaluin.

Go borat, de lassána sohkara konsentrašuvdna varas. Gorut mudde dán go luoitá olggos insuliidna-hormona, mii veahkeha vurket sohkkara glykogena-molekylan - okta goruda energiijavuorkkáin. Tiipa 2-diabetes lea dávda man dovdomearkan lea ahte insuliidna ii doaimma nu mo galggašii, dahje gorut buvttada beare unnán das.

Unnan insuliidna dalle go biepmu sisaváldá dagaha alla varrasohkkara guhkit áigge, ja rievdada vuogi mo gorut bargá biebmoávdnasiid mollemiin. Dat sáhttá áiggi mielde vahágahttit varrasuonaid ja nearvvaid, ja dagahit váibmo- ja varrasuotnadávddaid.

Buidodat lea váldosivva tiipa 2-diabetesa gárggiideapmái, muhto árbbis maid sáhttá dadjamuš. Fysalaš aktivitehta ja buorit biebmodoallodábit easttadit buori muddui dán dávdda.

Váibmo- ja varrasuotnadávddat lea oktasaš namma muhtin dávddaide váimmus ja varrasuonain. Dábáleamos dáin dávddain leat

• váibmogeasáhat
• váibmodohppehat (váibmohávvi)
• váibmováidun
• vuoiŋŋašgáldnanvihki (vuoiŋŋaščaskkástat)

Álbmotdearvvašvuođainstituhtta dieđu mielde ellet okta viđa olbmos váibmo- ja varrasuotnadávddain, dahje lea alla riska oažžut dakkár dávdda. Oktiibuot leat dát dávddat okta dain dávjjimus sivain jápmimii Norggas.

Váibmo- ja varrasuotnadávddat čuvvot das go lea alla varradeaddu, ja go čoaggana kolesterola buoideávnnas varrasuonaide áiggi badjel, mii sáhttá dagahit gáržžudeami dahje buođđudeami. Go varraboahtu unnu dahje buđđosa muhtin orgána osiide de jápmet seallat dan guovllus go váilu oksygena, ja orgána heaitá loahpas doaibmamin. Govus vuollelis čájeha dán gárggiideami, dearvvaš varrasuonas gitta dassažii šaddá varrabunci.

Biebmodoallu mas lea ollu buoidi ja sohkar, buidodat, streassa, inaktivitehta, borgguheapmi ja stuora alkohola sisaváldin leat fáktorat mat lasihit riska oažžut dáid dávddaid. Dan bokte go leat dihtomielalaš das maid borat, ja ahte bisut aktiivan, de sáhtát ieš váikkuhit riska oažžumis dáid dávddaid.

Váibmo- ja varrasuotnadávddaid bálddas lea borasdávda bajimusas jámpinsivaid gaskkas Norggas. Borasdávda lea namahus seallaide mat juohkásit ja levvet kontrolla haga, ja sisttisdoallá ollu iešguđetlágan borasdávddaid. Lea ain ollu mii lea eahpesihkar borasdávdda sivaide, muhto muhtin sivaide lea čielgasit oktavuohta, earret eará ahte borgguheapmi stuorida riska oažžut geahpesborasdávdda.

Okta World Cancer Research Fund raporta lea geahčadan oktavuođaid gaskkal biebmodoalu, fysalaš aktivitehta ja borasdávdda. Raporta konkludere dainna ahte fysalaš aktivitehta ja máŋggabealat biebmodoallu sáhttá unnidit riska oažžut borasdávdda. Erenoamážit sii čálmmustahttet šaddosiid ja ruotnasiid ja rávvejit borrat 400-800 grámma šaddosiid ja ruotnasiid juohke beaivve. Norgga geahččanguovllus, gos gaskamearálaččat borrat 375 grámma šaddosiid ja ruotnasiid, berret borrat guovtte geardde eambbo. Muitonjuolggadus lea ahte 1 šattus/ruonas vástida sulli 100 grámmii.

Ollusat vásihit čoavjebákčasa ja garran čoavjji obboma dihte. Dát sáhttá boahtit boasttu biebmodoalus. Fáktorat mat sáhttet addit obbondávdda leat váilevaš sellulosa-karbohydráhtat biepmus, unnán juhkamuš ja inaktivitehta. Sellulosa ii mollejuvvo olbmo suolbmudeamis, muhto oktan golgosiin dat doalvu bázahusávdnasiid vuogádaga čađa ja hehtte biepmu bisáneamis.

Go borrá eambbo roavva gordnebuktagiid, goikešaddosiid ja ruotnasiid, lea dássedit fysalaš aktiiva ja valljugasat juhká čazi, de sáhttá unnidit čoavjegarrama.

Lea lagas oktavuohta gaskkal biebmodoalu ja bátnedearvvašvuođa. Dalle ii leat dehálaš man ollu don borat, muhto man dávjá. Jeavddalaččat boradit ja garvit snoahpama ja sohkkara lea ovdamunnin garvit karies - ráiggi bániin.

Sohkarjuhkosat nu mo bruvsa ja sákta sisttisdollet sohkkara, ja fas jusa, gáffe ja deadja sisttisdollet suvrri. Baktearat mat leat bániid alde látnjet sohkkara biepmus ja juhkosis suvrin, ja lea dát suvri mii ráigá bániid. Go garvá snoahpama, de olle čolga neutraliseret suvrri ja dan bokte várjalit bániid. Dan dihte lea buorre goansta juhkat čázi borramiid gaskkas. Viidásit lea dehálaš ráidnet bániid vai jávkada baktearaid ja biebmobázahusaid. Rávvejuvvo geallat bániid guktii beaivái.